Bij mensen die kanker hebben, is het evenwicht tussen de bacteriën in het lichaam verstoord. En antibiotica kunnen in sommige gevallen met succes afrekenen met tumoren. Kan deze kennis ons nieuwe inzichten verschaffen voor de behandeling van kanker?

Wat is de oorzaak van kanker? Virussen, straling, chemische stoffen, genetische oorzaken en roken: ze zijn allemaal genoemd als mogelijke oorzaken. Tot een paar jaar geleden geloofde de medische wereld nog niet dat ook bacteriën een rol kunnen spelen. Deze theorie vormde altijd de scheidslijn tussen alternatieve en reguliere behandelingen van kanker. Maar nieuw onderzoek wijst erop dat er toch iets in zit. De ontdekking over de rol van bacteriën bij het ontstaan van kanker kon zelfs weleens een nieuw tijdperk inluiden, waarin antibiotica de plaats innemen van chemotherapie.

Die verschuiving is al ingezet: alleen al in 2017 zijn een stuk of tien artikelen gepubliceerd die beschrijven hoe artsen met succes kanker hebben behandeld met antibiotica. Als gevolg hiervan zouden prebiotica en probiotica belangrijk kunnen worden om kanker te voorkomen, zegt een onderzoeksteam dat afgelopen herfst een belangrijke ontdekking heeft gedaan: het evenwicht tussen de verschillende bacteriën in het borstweefsel is bij vrouwen met borstkanker verstoord, en bij gezonde vrouwen in orde.1

Alle micro-organismen die op en in ons lichaam wonen, worden samen het ‘microbioom’ genoemd. In feite lijkt borstweefsel een eigen ‘mini-microbioom’ te hebben, ontdekten de onderzoekers van de Amerikaanse Cleveland Kliniek. Hoewel het microbioom bij medisch onderzoekers een hot topic is, werd altijd aangenomen dat het voornamelijk in de darmen zit. Daar kan het delicate evenwicht tussen ‘goede’ en ‘slechte’ bacteriën de loop van veel ziekten bepalen, zelfs van depressie.

Het verstoorde evenwicht

Het onderzoeksteam van de Cleveland Kliniek vergeleek de borstweefselmonsters van 78 vrouwen die een borstoperatie hadden gehad. Het betrof twee soorten operaties: ofwel een borstverwijdering bij patiënten met borstkanker, ofwel een borstvergroting of -verkleining bij gezonde vrouwen. Van alle vrouwen werd behalve het borstweefsel ook hun speeksel en urine onderzocht. In de monsters van borstkankerpatiënten zaten meer bacteriën zoals Staphylococcus en Actinomyces, terwijl een andere bacterie, Methylobacterium, meer voorkwam in borstweefsel van gezonde vrouwen.

Andere onderzoekers hebben soortgelijke verstoringen van het evenwicht tussen bacteriën ontdekt. Een onderzoeksteam van de universiteit van Wisconsin heeft ook gekeken naar het vocht rondom de bacteriën in de borstweefselmonsters. Dit vocht bleek bij vrouwen met borstkanker anders dan bij gezonde vrouwen. Bij vrouwen met borstkanker kwam een bacterie die schade aan het DNA kan veroorzaken meer voor, en kwamen melkzuurbacteriën, die goed zijn tegen kanker, minder voor.2

Al uw organen kunnen hun eigen mini-microbioom hebben, en een plaatselijke verstoring van het bacterie-evenwicht kan een voorbode zijn van een ziekte. ‘In onze wildste dromen hopen we dat we onze kennis van microbiomen vlak voordat borstkanker ontstaat kunnen gebruiken, en dat we borstkanker met probiotica of antibiotica kunnen voorkomen,’ zegt hoofdonderzoeker Charis Eng van de Cleveland Kliniek.

Ja, tot op zekere hoogte

In de wereld van de traditionele geneeskunde is het niet zo’n heel vreemd idee dat bacteriën invloed kunnen hebben op het ontstaan van kanker. Het is bijvoorbeeld bekend dat de bacterie Helicobacter pylori, die maagzweren veroorzaakt, ook de aanleiding kan zijn voor maagkanker en een rol kan spelen bij non-Hodgkin-lymfoom. Bepaalde soorten galblaaskanker houden verband met Salmonella typhi-bacteriën, en er bestaat een verband tussen bacteriële infectie en dikkedarmkanker, zegt Charles Rabkin van het Amerikaanse nationale kankerinstituut.

Intussen behalen onderzoekers successen bij het behandelen van verschillende andere soorten kanker met antibiotica. Salinomycine is zo’n antibioticum dat celdood kan veroorzaken bij een aantal kankersoorten. Laboratoriumonderzoek heeft aangetoond dat dit antibioticum hersenkankercellen kan doden3, terwijl het in een ander onderzoek cellen van dikkedarmkanker- en borstkankerweefsels doodde.4

Oorzaak of gevolg?

Of de bacteriën nu kanker veroorzaken of op een bepaalde manier de groei van kanker bevorderen, is moeilijker te bepalen. Medisch onderzoeker David Hess, professor in de sociologie bij het Vanderbilt Instituut in het Amerikaans Nashville, denkt dat ze een ‘bijdrage’ leveren. In zijn boek, Can bacteria cause cancer? (New York University Press, 1997), stelt hij de vraag: ‘Als mensen een verzwakt immuunsysteem hebben door slechte voedingsgewoonten, blootstelling aan kankerverwekkende stoffen en andere risicofactoren, kan het opvlammen van nog niet opgemerkte bacteriële infecties dan bijdragen aan het ontstaan en/of de groei van tumoren?’

Andere onderzoekers willen nog niet zo ver gaan. Ze erkennen wel de rol van de bacterie Helicobacter pylori bij het ontstaan van maagkanker, maar veronderstellen verder dat de bacteriële infecties pas optreden als de tumoren beginnen te groeien. ‘Het is vaak moeilijk om te bepalen of de bacteriën de tumor hebben veroorzaakt, of dat de tumor zich al vóór de bacteriële infectie heeft ontwikkeld. Gezien de mogelijke valkuilen moeten we onbevooroordeeld en kritisch nagaan of er andere bacteriële oorzaken van kanker bestaan,’ zegt Rabkin van het Amerikaanse nationale kankerinstituut. Zijn woorden kunnen erop wijzen dat bacteriën passieve voorbijgangers of bijproducten zijn, wanneer cellen kankercellen worden. Dit verklaart nog niet waarom antibiotica de tumor zelf kunnen doden.

Het idee dat kanker een bacteriële infectie is, die longkanker kan veroorzaken, werd zelfs al rond het jaar 1775 ter sprake gebracht. Maar al spoedig vond men dat deze theorie onjuist was. De Schotse patholoog William Russell stelde de vraag serieuzer aan de orde, door in 1890 aan te kondigen dat hij bij elke kanker die hij had onderzocht, ‘parasitaire vormen’ had ontdekt. De afmetingen van sommige vormen wezen erop dat het schimmels of gisten konden zijn. Andere geneeskundigen waren echter niet overtuigd; de ‘Russell-lichaampjes’, zoals de vormen genoemd werden, waren een bijproduct van de afbraak van cellen, besloten zij.

De grote imitator

Kankeronderzoeker Ralph Moss is kritischer. Het verwerpen van de bacterietheorie aan het begin van de 20e eeuw viel samen met de opkomst van bestralingstherapie en chemotherapie na de Tweede Wereldoorlog, zo zegt hij.

In zijn onderzoek naar dit onderwerp constateerde Hess dat iedereen die bleef vasthouden aan de bacterietheorie werd tegengewerkt en/of bespot. Dat heeft de carrière van veel onderzoekers kapotgemaakt (zie kadertekst Niks zeggen over bacteriën).

Maar er is nog een andere theorie die de hele discussie nieuw leven inblaast: soms is vermeende kanker helemaal geen kanker. In plaats daarvan zou het om syfilis in het derde stadium, of onbehandelde syfilis in een laat stadium gaan. Syfilis is een bacteriële infectie die de ‘grote imitator’ wordt genoemd, omdat het dezelfde verschijnselen geeft als veel andere ziekten, waaronder multipele sclerose, hernia, aambeien en kanker. Een andere aanwijzing hiervoor is, dat verschillende antibiotica die met succes op kankercellen zijn getest – zoals minocycline en salinomycine – toevallig ook de gangbare medicijnen zijn voor de behandeling van syfilis.

Lawrence Altman, medisch journalist voor de New York Times, heeft samengevat waarom het verschil tussen syfilis en kanker zo moeilijk is vast te stellen. Hij beschrijft een arts die ervan overtuigd was dat een jonge man met een pijnloze zweer op zijn penis kanker had. De arts stuurde een weefselmonster naar een patholoog. Deze kon zelf geen diagnose stellen en stuurde het monster door naar een collega, die uiteindelijk vaststelde dat het om syfilis ging.

Wanneer syfilis niet wordt behandeld, kan het zelfs tientallen jaren na de eerste infectie terugkomen en schade toebrengen aan het hart, de aorta (grote lichaamsslagader) en botten. Het kan verlamming en dementie veroorzaken. Bovendien kan syfilis er hetzelfde uitzien als kanker, zelfs onder een microscoop, zoals het onderzoek van Altman heeft aangetoond.5

Niks zeggen over bacteriën

Artsen en onderzoekers die volhardden in het idee dat bacteriën kanker kunnen veroorzaken, zagen hun carrière – en zelfs hun leven – verwoest worden.

William Coley, een kankeronderzoeker in het Memorial Ziekenhuis in New York, was een pionier. Hij ontwikkelde al rond 1895 een bacterieel vaccin als behandeling voor kanker. Het vaccin, dat ‘Coley’s toxines’ werd genoemd, zou het afweersysteem van de patiënt snel op gang moeten brengen om de kanker te bestrijden.

Coley’s resultaten werden niet lang gebruikt in het Memorial Ziekenhuis, behalve door zijn zoon. In 1955 stopte het ziekenhuis helemaal met de productie van de vaccins. In 1963 diende de Amerikaanse voedings- en geneesmiddelenautoriteit (FDA) het vaccin de laatste slag toe, door te bepalen dat Coley’s toxines de strengste testen moesten doorstaan om op de markt te kunnen blijven. Daar was geen geld voor, en tot op de dag van vandaag zijn Coley’s toxines niet verkrijgbaar in Amerika.

Ondanks deze belemmeringen werden de toxines de voorlopers van de huidige immunotherapie, die het afweersysteem stimuleert om ziekten te bestrijden. Een andere arts, Virginia Livingston, zette het onderzoek naar het gebruik van toxinevaccins tegen kanker voort, maar kreeg uiteindelijk een gerechtelijk bevel om daarmee te stoppen.

Royal Raymond Rife kreeg een nog minder vriendelijke behandeling. Hij ontwikkelde de Rife-machine, een apparaat met ‘elektronische frequenties’, die volgens hem de bacteriën die kanker veroorzaken zouden vernietigen. Aanvankelijk werd hij met gejuich onthaald door de gevestigde medische wereld. Maar later werd een ontevreden partner van Rife overgehaald om een rechtszaak tegen hem te beginnen. Artsen die de Rife-machine gebruikten, kregen te horen dat hun artsenbevoegdheid zou worden ingetrokken als ze dit apparaat bleven gebruiken. Dit leidde tot Rife’s ondergang. Hij eindigde als alcoholverslaafde op de rand van een faillissement, en overleed in 1971. De Rife-machine is nog steeds verboden door de FDA.

Bioloog Gaston Naessens werd in Frankrijk beschuldigd van illegale medische praktijken toen hij een medicijn op basis van kamfer ontwikkelde: 714 X. Hij verhuisde naar Quebec in Canada, waar hij jaren later werd beschuldigd van moord omdat zijn behandeling direct tot de dood van een patiënt zou hebben geleid. Naessens verdedigde zich door te stellen dat de patiënt al bijna dood was; de jury was het met hem eens en hij werd vrijgesproken.

De Duitse fysicus Kurt Issels leverde zijn eigen strijd in de rechtbank. Hij werd beschuldigd van doodslag en oplichting nadat hij bij zijn patiënten vaccins tegen kanker had gebruikt. Ook hij won het proces uiteindelijk, maar het was een dure overwinning.

Literatuur
1. Oncotarget, August 2017; doi: 10.18632/oncotarget.21490
2. Appl Environ Microbiol, 2016; 82: 5039-48
3. Int J Oncol, 2017; 51: 753-9
4. PLoS One, 2012; 7: e44132
5. New York Times, Nov 13, 1990