Lichamelijke gezondheid door geestelijke bewustwording
Jarenlang dacht men dat het menselijk lichaam werkte zonder een bewuste bijdrage van de eigenaar van dat lichaam. Maar toch: je kunt jezelf niet kietelen! Als je het probeert, blokkeert je geest zowel de lichamelijke sensatie als de impuls tot lachen. Hoewel dus veel lichaamsfuncties en reacties onwillekeurig lijken, kunnen ze via oefening bewust worden gestuurd.
‘Biofeedback’ is de naam voor processen die waarnemen en terugrapporteren hoe het lichaam functioneert. Met behulp van middelen die informatie terugkoppelen aan de persoon wiens functies worden gemeten, leert deze hoe hij zijn lichaamsfuncties actief kan sturen. De therapie stamt uit de twintigste eeuw, maar heeft overeenkomsten met reeds lang bestaande praktijken die al eeuwenlang door yogi worden beoefend, zoals meditatie, mindfulness en progressieve relaxatie. Ook valt ze onder de gedragstherapieën vanwege het verband met counseling en psychotherapie. Hoewel in eerste instantie gebruik wordt gemaakt van instrumenten, is biofeedback ook een doe-het-zelftherapie, geheel in de geest van de eigen verantwoordelijkheid die de alternatieve geneeskunde doordrenkt.
Vóór de jaren zestig gingen wetenschappers ervan uit dat autonome functies zoals de hartslag, de spijsvertering, de bloeddruk, hersengolven en samentrekkingen van spieren onbeheersbaar waren. Tegenwoordig weten we dat een aantal van deze functies wel degelijk tot op zekere hoogte door de geest kunnen worden gestuurd. Dit proces wordt psychofysiologische zelfregulatie en biofeedback genoemd; mensen kunnen het leren. Met biofeedback kan iemand in rust bewust de activiteit van hersengolven beïnvloeden en lichaamsfuncties die normaliter autonoom verlopen zoals ademhalen, hartslag en bloeddruk reguleren zodat zijn algemene gezondheidstoestand verbetert.
Er zijn verschillende soorten instrumenten die bij de therapie worden ingezet. Bij een sessie worden elektronische sensoren bevestigd op verschillende plekken van het lichaam waar de normale functies zijn verstoord: voorhoofd, nek, vingers, tenen, rugspieren. Een patiënt kan, afhankelijk van de aandoening, van meerdere instrumenten biofeedback ontvangen. We noemen er enkele:
• EMG- (elektromyografische) biofeedback. Gemeten wordt de elektrische activiteit van spieren die samentrekken. Vaak gebruikt voor ontspanningstraining, topprestatietraining (Peak Performance Training) en behandeling van stress en pijn (hoofdpijn, pijn in de rug, kiespijn). Ook wordt ze toegepast bij de behandeling van incontinentie voor urine of ontlasting, bekkenpijnen, uitbalanceren van spieren en vormen van RSI zoals het carpaletunnelsyndroom.
• Thermale of warmtebiofeedback: een sensor registreert verschillen in temperatuur in de ledematen: meestal de vingertoppen, soms de tenen. Stress of prikkeling van het zenuwstelsel doet bloedvaatjes in de vingers vernauwen zodat de bloedtoevoer vermindert en de vinger afkoelt. De methode wordt gebruikt om mensen te trainen het prikkelmechanisme dat tot afkoeling van handen en voeten leidt, te kalmeren. Ook kan ze worden toegepast voor ontspanning, beheersing van pijn en stress, arthritis, angst, het syndroom van Raynaud, prikkelbaredarmsyndroom en andere aandoeningen.
• Meting van het geleidingsniveau van de huid (skin conductance levels (SCL)), de galvanische huidrespons (GSR) of elektrodermale respons (EDR): hierbij wordt de fysiologische activiteit in huid en zweetklieren gemeten. Wordt toegepast bij ontspanningstherapie, hypnose en training voor stressbeheersing; ook voor behandeling van ADHD (aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit).
• EEG biofeedback of neurofeedback: de hersengolven (alfa, thèta en bèta) worden gemeten. Dit is de snelst groeiende tak van biofeedback: ieder jaar zijn er nieuwe toepassingen. Momenteel wordt ze gebruikt voor ADHD, depressie, angststoornissen, slapeloosheid, closed head injury (hersenletsel zonder beschadiging van de schedel), woedeaanvallen, autisme enzovoort.
Met hulp van de behandelaar kan de patiënt leren de gegevens te interpreteren, ze te betrekken op zijn lichamelijke conditie en eventueel het proces via zelfbewaking te beheersen.
Biofeedback is in Nederland een geaccepteerde en veel toegepaste behandeling. Afhankelijk van degene die de behandeling uitvoert, wordt ze door de verzekeraars en het ziekenfonds vergoed (dus niet meer als de fysiotherapeut het doet: fysiotherapie is sinds 1 januari 2005 uit het basispakket). Er verschijnen steeds meer instrumenten en computerprogramma’s op de markt, zodat de methode ook thuis kan worden uitgevoerd (zie tabel). Aandoeningen die op biofeedback reageren, hebben meestal met stress te maken: hoofdpijn, slapeloosheid, astma, spijsverteringsstoornissen, lichte hypertensie en spierpijnen. Ook voor de behandeling van een zwakke blaas en constipatie kan ze worden toegepast.
Hoofdpijn
Lichte tot ernstige hoofdpijn reageert goed op biofeedback. Bij de meeste behandelingen gaat het erom de pijn te bestrijden door de stress op te heffen; als migraine te wijten is aan uitgezette bloedvaten in het hoofd kan de ernst van de aanval met biofeedback worden verminderd1. Biofeedback werkt zelfs gunstig op de meest hardnekkige spanningshoofdpijnen die resistent zijn voor andere therapieën2.
In vergelijking met een therapie met medicijnen kan biofeedback even effectief of effectiever zijn dan het geneesmiddel. Biofeedback is net zo effectief als de bètablokker propranolol3; ze kan ook de werking ervan versterken, maar dan treden er wel bijwerkingen op die niet optreden wanneer er alleen ontspannings/biofeedbacktherapie wordt toegepast4.
Hoewel migraine met medicijnen kan worden behandeld, haken patiënten vanwege de bijwerkingen vaak af. Bij een onderzoek dat drie jaren bestreek, bleek dat degenen die biofeedback toepasten, hun therapie vaker trouw bleven dan degenen die ergotamine gebruikten5.
Hoge bloeddruk
Bij matige tot ernstige hypertensie (bloeddruk) zal biofeedback weinig tot niets uitrichten. Bij patiënten met een lichte vorm van hypertensie kan de bloeddruk echter wel verlaagd worden door biofeedbacktechnieken.
In een gecontroleerde studie ondergingen veertig patiënten in een gevorderd stadium van hartfalen een sessie met thermale biofeedback. Daarnaast kregen ze instructies over de manier waarop ze de warmte van de hand konden visualiseren en hoe ze progressieve spierontspanning konden toepassen. Vóór en na de biofeedbacksessie werden bepaalde functies gemeten, zoals de huidtemperatuur, de hartslag, de concentratie van stresshormonen en de snelheid van de ademhaling.
In de biofeedbackgroep was de temperatuur van de vingertoppen gestegen (een teken van ontspanning), was de hartslag beter en de ademfrequentie lager (nog een teken van ontspanning). In de controlegroep vertoonde geen enkele patiënt verbeteringen.6
Prikkelbaredarmsyndroom en meer
Diverse studies wijzen op andere toepassingsmogelijkheden voor biofeedback. Het prikkelbaredarmsyndroom bijvoorbeeld reageert goed op ontspanningstechnieken op basis van biofeedback. In een studie had 50 procent van de patiënten baat bij ontspanning via biofeedback als de symptomen hinderlijk werden: zowel de algemene als die van de darm zelf7. Dezelfde ontspanningstechnieken kunnen heilzaam werken bij astmapatiënten8.
Door een beroerte wordt vaak een bepaalde lichaamshelft slap. In een overzicht van acht gecontroleerde studies bleek dat met biofeedback zowel de gang als de grip van de hand en het grijpen zelf verbeterde bij patiënten die een beroerte hadden gehad9.
Bij het syndroom van Raynaud (slechte circulatie die leidt tot pijnlijke koude vingers) kan psychologische interventie inclusief biofeedback goed werken10. Biofeedback kan ook in 31 procent van de gevallen van suikerziekte de circulatie in de voeten verbeteren11; dit is zeer belangrijk want een slechte circulatie kan bij een patiënt met diabetes tot slechte wondgenezing leiden en zelfs tot amputatie.
Ook kinderen die lijden aan angstsyndromen zijn met biofeedback te helpen. In een studie onder 150 kinderen werd een ‘significante reductie’ van het angstniveau vastgesteld bij de kinderen die biofeedback ontvingen: zes sessies van thermale training gevolgd door zes sessies van elektromyografische training. De kinderen werden vergeleken met kinderen die geen therapie ontvingen (de controlegroep)12.
De meeste mensen vinden baat bij biofeedbacktherapie. Laten we daarbij echter niet uit het oog verliezen dat de motivatie van de patiënt doorslaggevend is. Als de patiënt het vermogen of de bereidheid mist de fysiologische gegevens die worden weergegeven te begrijpen, of zich niet serieus inzet om het interne bewustwordingsproces en een geconcentreerde zelfbeheersing in praktijk te brengen, zal de therapie geen effect hebben.
Pat Thomas
1Headache, 2003; 43: 245-250
2Ann Neurol, 1979; 6: 34-36
3J Behav Med, 1980; 3: 29-39
4J Consult Clin Psychol, 1995; 63: 327-330
5Biofeedback Self Regul, 1989; 14: 301-308
6Alt Ther Health Med, 1997; 3: 51-59
7J R Coll Physicians [Lond], 1998; 32: 552-556
8Appl Psychophysiol Biofeedback, 1997; 22: 95-109
9Phys Med Rehab, 1993; 74: 1301-1304
10Harefuah, 1997; 133: 362-364
11Diabetes Care, 1992; 15: 853-858
12J Clin Psychol, 1996; 52: 469-473
kader 1
Een mooi spel
Gewoonlijk vindt biofeedback plaats onder leiding van een coach, die het proces begeleidt, de resultaten analyseert en suggesties aandraagt. Maar ook bij deze vorm van therapie wint de doe-het-zelfmentaliteit aan invloed. Zo is er in het Engels al een computerspel te verkrijgen genaamd The Journey to Wild Divine. De makers ervan noemen het een ‘intra-actief’ avonturenspel waarbij aloude yoga-ademhalingstechnieken en meditatie worden gecombineerd met moderne biofeedback-technologie met als doel totaal welzijn. Tijdens het meer dan tien uur durende spel doorloopt de speler verschillende werelden, of niveaus, door gebruik te maken van de kracht van zijn gedachten, gevoelens, ademhaling en bewustzijn.
Met drie sensoren aan de vingers, die de energie van het lichaam meten aan de hand van het geleidingsniveau van de huid en de variaties in de polsslag, reist de speler door betoverende, mystieke landschappen en creëert trappen met zijn ademhaling, opent deuren door meditatie, houdt ballen in de lucht door te lachen enzovoort.
Het spel, gemaakt met medewerking van de wellness-goeroe Deepak Chopra, maakt biofeedback niet alleen mooi om naar te kijken, maar ook toegankelijk voor een groter publiek. De speler wordt zich door het spel meer bewust van de emotionele, mentale en spirituele verbanden in zijn lichaam.
Meer informatie vindt u op www.wilddivine.com. Het spel (deel 1: The Passage) kost rond de 140 euro en is op verschillende Nederlandse websites te koop. Dit voorjaar wordt een vervolg op het spel verwacht (deel 2: Wisdom Quest).
kader 2
Thuis in de biofeedback
Een aantal zeer moderne apparaten voor biofeedback is beschikbaar voor thuisgebruik. De meeste geven u feedback over uw hartritme en galvanische huidrespons (GSR); de duurdere apparaten geven ook informatie over hersengolven. Al die signalen zijn goede indicatoren van de mate van ontspanning of energie. Ze helpen u het verband tussen uw lichaam en geest te begrijpen.
PRODUCT PRIJS BESCHRIJVING VERKRIJGBAAR BIJV. BIJ:
ThoughtStream € 219 De GSR-meter meet de geleiding in de huid: met behulp van licht worden verschillen in opwinding of ontspanning weergegeven. Deze wordt geleverd met computerspelletjes van Mental Games, waarbij de speler het spel via de sensoren kan besturen. Egosoft Biofeedback
www.net.info.nl/egosoft/biofeed.htm
GSR2 € 92,75 Een biofeedbacksysteem voor thuis, waarmee stress gemeten wordt via GSR; afhankelijk van de emotionele status geeft hij een hoger of lager piepgeluid. Medasto, Leiden
tel. (071) 5819140
www.medasto.nl
EDA Bioscan € 210 Een zeer gevoelig apparaat dat aan de hand van GSR de gebruiker helpt zijn stressrespons te beheersen. Egosoft Biofeedback
www.net.info.nl/egosoft/biofeed.htm
ABT Bioscan € 305 Meet hersengolven; hiermee kan de gebruiker verschillende toestanden gaan herkennen (i.e. alfa, thèta, bèta) zodat hij ze bewust kan leren bereiken. Egosoft Biofeedback
www.net.info.nl/egosoft/biofeed.htm
Prijzen kunnen variëren per leverancier: in deze tabel zijn de Nederlandse leveranciers opgenomen die wij via internet konden vinden.
