Chronische pijn: het mysterie ontrafeld

Als we voorgoed willen afrekenen met chronische pijn, moeten we het verband met stress begrijpen, zegt David Hanscom.

Volgens de vooraanstaande neurochirurg David Hanscom zijn de meeste operaties aan de wervelkolom niet nodig en te vaak maken ze de problemen alleen maar erger. Hij is gestopt met zijn werk als chirurg en heeft een revolutionaire aanpak ontwikkeld om chronische pijn te behandelen. Daarmee heeft hij al honderden patiënten aan een pijnvrij leven geholpen. De basis van zijn behandeling is inzicht in de aard van chronische pijn en in je eigen helende vermogen.

Er is altijd veel controverse rond de behandeling van chronische pijn, en zowel patiënten als artsen zijn gefrustreerd door ons onvermogen er wat tegen te doen. Chronische pijn is ingewikkeld en wordt door veel factoren beïnvloed. Je kunt pijn niet zomaar met simpele, willekeurige behandelingen oplossen. De huidige neurowetenschap wijst in een andere richting.

De huidige definitie van chronische pijn luidt: ‘Chronische pijn is een persisterend, multifactorieel gezondheidsprobleem waarbij lichamelijke, psychische en sociale factoren in verschillende mate en in wisselende onderlinge samenhang bijdragen aan de pijnbeleving, het pijngedrag, de beperkingen in het dagelijks functioneren en de afname van de kwaliteit van leven die iemand ervaart.’1

Om chronische pijn te kunnen oplossen, moet je eerst begrijpen hoe dit proces zich ontwikkelt en hoe de neurochemie erachter werkt.

De evolutie van chronische pijn

De hersenen zijn een dynamisch orgaan, dat elke milliseconde verandert. Er worden nieuwe zenuwcellen gevormd; er ontstaan nieuwe verbindingen door de kleine uitlopers van zenuwcellen (dendrieten); de myeline (isolatielaag rond de zenuwen) wordt dikker of dunner; en gliacellen (ondersteunende structuurcellen) worden voortdurend vernieuwd. Dat de hersenen constant veranderen noemen we neuroplasticiteit. Neuroplasticiteit maakt het mogelijk dat we snel kunnen leren en ons aanpassen.

Om te begrijpen hoe je chronische pijn hebt ontwikkeld, moet je naar deze voortdurende veranderingen in het zenuwstelsel kijken. Er zijn 3 belangrijke factoren die bijdragen aan het ontstaan van chronische pijn:

1. sensitisatie
2. memorisatie
3. de ‘veranderaars’: angst, woede en slaap.

Chronische pijn wordt oplosbaar als je alle factoren aanpakt.

Sensitisatie

Veel patiënten bij wie de chronische pijn toeneemt, zijn ervan overtuigd dat er een of ander anatomisch probleem aan het verergeren is. Zelfs als er geen nieuwe blessure is. Maar meestal neemt de pijn gewoon toe door de manier waarop de hersenen steeds terugkerende prikkels verwerken.

Als je hersenen voortdurend met pijnprikkels bestookt worden, zijn er uiteindelijk minder prikkels nodig om dezelfde reactie (in dit geval: pijn) op te wekken. Bovendien kan eenzelfde prikkel ervoor zorgen dat er meer hersencellen reageren, waardoor patiënten klagen over meer pijn terwijl er niets veranderd is. Dit heet sensitisatie.

Dit fenomeen is duidelijk beschreven in een klinische studie uit 2004.2 Vrijwilligers zonder pijn oefenden lichte druk uit op een vinger en de onderzoekers keken met een functionele MRI naar de reactie in hun hersenen. De onderzoekers zagen steeds slechts één klein hersengebied dat op de druk reageerde.

Vervolgens vroegen ze patiënten met chronische pijn om hetzelfde te doen. Er waren twee groepen: een groep die met langer dan drie maanden (chronische) lagerugpijn had en een groep deelnemers met fibromyalgie (chronische pijn in spieren en bindweefsel).

In beide groepen lichtten vijf hersengebieden op. De fibromyalgiegroep had meer diffuse lichaamspijn, angst en depressie dan de lagerugpijngroep, maar verder waren de resultaten van fMRI-scans vrijwel identiek.

Memorisatie

Een ander gevolg van repeterende pijnprikkels is memorisatie. Als pijnprikkels gedurende een bepaalde tijd steeds terugkeren, ‘leren’ je hersenen de pijn. Maar terwijl het jaren kan duren om een goede honkbalspeler of pianist te worden, kunnen je hersenen binnen een paar maanden de pijn onthouden (memoriseren). En eenmaal aangeleerd is die herinnering blijvend, net als bijvoorbeeld fietsen.

Een treffend voorbeeld van memorisatie is ‘fantoompijn’, een verschijnsel bij patiënten bij wie een arm of been is geamputeerd, nadat ze door ziekte of letsel veel pijn hebben gehad. Als ze hun arm of been kwijt zijn, voelt 60 procent van de patiënten daar nog steeds pijn, alsof het lichaamsdeel er nog steeds zit. Bijna 40 procent van de patiënten omschrijft de pijn als storend of zelfs heviger dan voor de amputatie.3 De neurologische verbindingen die met pijn verband houden, blijven functioneren, zelfs als de prikkel die de pijn veroorzaakt is verwijderd.

Gedachten die je onthoudt

De grootste boosdoener bij chronische pijn is misschien wel de ‘vloek’ van het bewustzijn. Als je hersenen vervelende gedachten onthouden, kunnen die zich ontwikkelen tot oncontroleerbare, obsessieve patronen. Hoe harder je probeert negatieve gedachten te onderdrukken, hoe meer neurologische aandacht ze krijgen. De chirurg heeft mijn rug verpest. Ik kan niet uit bed komen. Die pijn vergalt mijn leven. Als je terugkerende gedachten niet kunt stoppen, kunnen ze obstakels worden die herstel in de weg staan.

Hoe legitiemer je klachten zijn, hoe meer verwoesting ze gek genoeg kunnen veroorzaken. Misschien heb je gelijk: misschien heeft de chirurg je rug wel verpest. Misschien kun je echt niet zonder hulp uit bed komen. En dat maakt het moeilijker om die gedachten los te laten.

En dan zijn er nog de lichamelijke gevolgen van je steeds terugkerende, verontrustende gedachten en de gevoelens die ze opwekken. Je lichamelijke reacties, zoals chronische pijn, zijn een uiting van de stresshormonen in je lichaam en zijn nauw verweven met de door je gedachten veroorzaakte negatieve prikkels.

In een baanbrekend onderzoek werd de fMRI van deelnemers met acute lagerugpijn (korter dan twee maanden) vergeleken met die van mensen met chronische lagerugpijn (langer dan tien jaar). Een fMRI registreert de hersengebieden die actief worden bij een pijnsensatie. Wat bleek? De hersenactiviteit van de acute groep bleef beperkt tot het gebied dat verantwoordelijk is voor lagerugpijn. Maar de hersenactiviteit van de chronische groep zat in de emotionele centra van de hersenen.4

Daarna volgden de onderzoekers een jaar lang een deel van de acute patiënten. Bij degenen bij wie de pijn chronisch werd, verplaatste de hersenactiviteit zich van de gebieden van acute rugpijn naar de emotionele centra. In de groep bij wie de symptomen verdwenen, werden beide hersengebieden rustig.

Zenuwcellen die tegelijk actief worden, leggen een verbinding. Als pijnsensaties zich in het emotionele gebied van je hersenen bevinden, kunnen ze worden opgewekt door vervelende gedachten. We hebben allemaal wel een of ander negatief denkpatroon. Ik ben niet goed genoeg. Wat zullen anderen wel niet denken? Hoe moet ik mijn rekeningen betalen? Wat is er mis met mij?

Obsessieve gedachtepatronen komen zo vaak voor dat we ze normaal zijn gaan vinden. Net als fantoompijn blijven ze door ons hoofd spoken, omdat ze zich in onze hersenen hebben vastgezet. Ik noem dat ‘fantoom-hersenpijn’.

Het maakt niet uit waar je chronische pijn vandaan komt, terugkerende pijnsignalen worden blijvende herinneringen. Je kunt je chronische pijn voorstellen als een netwerk van stevig vastzittende, voorgeprogrammeerde schakelcircuits. Je zult deze neurale verbindingen nooit operatief kunnen verwijderen of ‘repareren’. Maar je kunt wel een ‘omweg’ proberen aan te leggen, om de oude pijncircuits heen, om ze kunt omzeilen.

 

De veranderaars

Als opgeslagen pijncircuits en negatieve gedachtepatronen je zenuwstelsel overgevoelig maken, wordt zowel de lichamelijke als de emotionele pijn heviger. Je lichaam, dat altijd alert is om je te beschermen, reageert met meer stresshormonen en nodigt angst, woede en slapeloosheid uit voor het gevecht.

Tijdens een hyperalerte toestand kun je ook andere lichamelijke symptomen krijgen. En de combinatie van slaaptekort, chronische angst en door angst aangewakkerde woede kan ondraaglijk worden, niet alleen voor jou maar ook voor de mensen om je heen.

Angst

Angst is dat zeer onaangename gevoel dat duidt op een verhoogd niveau van stresshormonen, die worden aangemaakt als reactie op een dreiging. Of de dreiging nu een tastbare realiteit is of een negatieve gedachte, de respons van je lichaam is hetzelfde. Het vervelende gevoel is bedoeld om jou te dwingen het probleem op te lossen, om te overleven.

Wat als de dreiging jouw gewone onzekerheid is, of terugkerende gedachten zoals Ik ben niet goed genoeg of Ik ben niet aantrekkelijk? Dat soort bronnen van angst zijn niet zomaar op te lossen. Daardoor heb je voortdurend veel stress-hormonen in je lichaam, die daar schade aanrichten.

Je pogingen om deze gedachten te negeren, te onderdrukken of jezelf af te leiden, zijn niet alleen zinloos, maar verhogen zelfs de hoeveelheid van deze chemische stofjes. De langetermijngevolgen van chronische stress zijn een zeven jaar kortere levensverwachting dan de gemiddelde bevolking.5 En er zijn nog andere negatieve gevolgen voor je lichaam, zoals:

  • verhoogde bloedtoevoer naar je spieren en huid, wat spanning en transpiratie veroorzaakt;
  • verminderde bloedtoevoer naar je darmen en blaas, wat prikkelbaredarmsyndroom en spastische blaas kan veroorzaken;
  • versnelde zenuwgeleiding, wat zorgt voor een hogere gevoeligheid voor pijn.

Voor de meeste mensen is de aanhoudende angst het ergste van chronische pijn.

Woede

Voor je zenuwstelsel zijn angst en woede hetzelfde probleem. Net als angst zorgt woede voor meer stresshormonen.
Dat is eigenlijk een nogal paradoxale reactie van je lichaam om de controle terug te krijgen. Want woede zorgt vaak voor meer gebrek aan controle. Woede zorgt voor een vicieuze cirkel:

  1. woede-uitlokkende situatie (echt of ingebeeld)
  2. verwijt
  3. slachtofferrol
  4. woede

Als de extra chemische kick die je woede je geeft, je in staat stelt het probleem op te lossen, zal je woede afnemen. Zo niet, dan worden er nog meer stresshormonen afgegeven, waardoor de lichamelijke reacties heviger en frequenter worden.

Woede is destructief, omdat het alleen gericht is op overleven. Vooral relaties lijden eronder. Hoe intiemer de relatie, hoe erger de schade. De boze chronischepijnpatiënt probeert niet de broodnodige steun van zijn gezin te krijgen, maar richt zich in plaats daarvan vaak met verbaal, emotioneel of fysiek geweld tégen zijn gezinsleden.

Destructieve neigingen kunnen zich ook naar binnen keren. Een voorbeeld daarvan is dat je je eigen gezondheid volledig negeert. Een ander voorbeeld waar veel patiënten in terechtkomen, is diepe depressie en wanhoop. Al die symptomen worden minder als je je woede kunt loslaten: een vaardigheid die je kunt leren.

Slaap

Slecht slapen moet je aanpakken: dat is een belangrijke stap om chronische pijn op te lossen. Zelfs als je maar één nacht slecht slaapt, gaat dat al ten koste van je beoordelingsvermogen, leervermogen en reactiesnelheid. Maar slaaptekort heeft ook grote invloed op chronische pijn.

Slapeloosheid lijkt samen te hangen met een hogere pijnintensiteit.6 Slaaptekort van slechts één nacht verlaagt je pijngrens al.7 Uit een onderzoek waarin meer dan 2.000 patiënten bijna vier jaar lang werden gevolgd, bleek dat mensen die slecht slapen bijna 40 procent meer kans hebben op chronische rugpijn.8 Hoewel in dit onderzoek geen bewijs werd gevonden voor het omgekeerde verband (dat pijn zorgt dat je slecht slaapt), is dat in andere onderzoeken wel aangetoond.

 

Uit een groot Turks onderzoek bleek dat patiënten met chronische pijn bijna twee keer zoveel last hadden van slapeloosheid als patiënten zonder pijn. Een ander onderzoek, waarbij ongeveer 19.000 personen uit vijf Europese landen werden ondervraagd, liet zien dat mensen met chronische pijnaandoeningen (bijvoorbeeld pijn in ledematen of gewrichten, rugpijn, maag- en darmpijn, hoofdpijn) aanzienlijk meer last hadden van slapeloosheid dan mensen zonder pijn.

Mensen met chronische pijnklachten rapporteerden drie keer zo vaak problemen met inslapen, doorslapen, te vaak of te vroeg wakker worden dan mensen zonder pijn.9

Slaaptekort verergert je pijn en vermindert je belastbaarheid (je kunt minder aan), en zorgt er ook voor dat je niet meer helder kunt denken. Dat kan invloed hebben op je vermogen om goede beslissingen te nemen over je behandeling. Voordat je nadenkt over een operatie moet je minimaal zes weken lang minstens 6 uur per 24 uur (niet per se aaneengesloten) slapen. Slapeloosheid is goed te behandelen, met weinig risico’s.

Wat kun je ertegen doen?

Het belangrijkste om chronische pijn op te lossen, is contact maken met je eigen herstelkracht via je vermogen om de chemie van je lichaam te reguleren. Hier volgen een paar hulpmiddelen die je nodig hebt om te genezen, of je je nou wel of niet laat opereren.

Werkt direct: ontspanningstechnieken

Angst is de grondstof voor chronische pijn. Angst is een uitvloeisel van verhoogde stresshormonen. Dus zodra je leert om de niveaus van die hormonen binnen de perken te houden, ben je je angst de baas in plaats van dat de angst jou de baas is.

Als je begrijpt dat angst slechts een afspiegeling is van de toestand van je lichaam, kun je je ervan losmaken in plaats van je ermee te identificeren. Vergelijk het met de temperatuurmeter van de motor in je auto: hoe meer je je bedreigd voelt – of die dreiging nu echt is of inge-beeld – hoe verder de wijzer van je angstmeter doorslaat.

Maar zoals het metertje in je auto niet je hele auto of je hele motor weergeeft (alleen maar de temperatuur), zo zegt jouw angst niets over jou of je hele leven. Het is slechts een maat voor je stresshormoonniveau. Je kunt dat niveau objectief aflezen en de juiste acties ondernemen als het tot oncomfortabele hoogten stijgt.

Die acties bestaan uit technieken om je stressstofjes te verlagen; zowel direct, door ontspanningstechnieken te gebruiken, als indirect, door de respons in je hersenen te verminderen.
Ontspanningstechnieken verminderen de stressrespons en versterken de ontspanningsrespons. Dat zorgt ervoor dat je lichaam minder gevoelig is voor pijn en beter reageert op behandelingen.

Een paar populaire technieken zijn: lang en diep ademhalen, mediteren, yoga of tai chi, wandelen in de natuur, geleide visualisatie en bodyscan.

Zo’n directe aanpak is ideaal tegen alledaagse, snel opkomende stressreacties. Een favoriet van mij is actieve meditatie. Als je je angstig voelt of van streek bent, concentreer je dan gewoon vijf tot tien seconden op een zintuiglijke sensatie. Bijvoorbeeld een aanraking, een geluid, wat je ziet, enzovoorts. Je kunt dat zo vaak doen als nodig is. Na verloop van tijd wordt het een automatisme.

Een andere directe techniek is jezelf eraan herinneren dat elke keer dat je angstig of overstuur bent, je getriggerd bent. Anders gezegd: een huidige situatie herinnert jou aan een onplezierige ervaring uit het verleden, en je hersenen zeggen: ‘Gevaar!’

Als je getriggerd bent, neemt je onderbewuste je rationele denken over, en dat kan ertoe leiden dat je je anders gedraagt of slechte beslissingen neemt. Als dat gebeurt, maak je dan los van het voorval dat de trigger veroorzaakt, totdat de energiepiek is afgenomen. Een mantra waaraan ik veel heb is: ‘Geen actie als reactie.’ Gebruik de techniek waarbij jij zelf het meeste baat hebt.

Casestudy: De leiding nemen

Een paar jaar geleden vroeg een vriend of ik eens naar zijn rug wilde kijken. Hij had pijn en een verdoofd gevoel aan de zijkant van zijn been. Op zijn MRI-scan was een botuitsteeksel (osteofyt) te zien tussen de vijfde lendenwervel en de eerste heiligbeenwervel, rond de zenuwwortel die daar de wervelkolom verlaat. Ik dacht enerzijds dat een operatie zou helpen, maar ik dacht ook dat hij een operatie zou kunnen vermijden met oefeningen die zijn wervelkolom buigen en hem helpen ontspannen. Ik was er niet van overtuigd dat zijn pijn ernstig genoeg was om de risico’s van een operatie te rechtvaardigen.

Hij koos voor een operatie in Spanje, zijn thuisland. Dat hielp een paar maanden, maar de pijn kwam terug. Een halfjaar later onderging hij een tweede operatie, waarna zijn pijn erger werd. Hij liet me een nieuwe MRI-scan zien en ik zag dat het botuitsteeksel er nog steeds zat. De chirurg had tot tweemaal toe verzuimd dat te verwijderen; hij had alleen in het midden van de wervelkolom geopereerd en niet ver genoeg naar de zijkant, in het tussenwervelgat (foramen) waar de zenuw uit de wervelkolom komt.

Na een jaar tobben vertelde mijn vriend dat hij er klaar mee was en ‘iedereen had ontslagen’. Geen dokters, medicijnen of operaties meer, zei hij. Hij besloot het heft in eigen handen te nemen en op zijn eigen manier verder te gaan. Binnen een week was zijn pijn verdwenen. We zijn nu vijf jaar verder, hij heeft geen pijn meer en gaat een paar keer per week golfen.

 

Gebruik je neuroplasticiteit

Je kunt je hersenen als het ware herprogrammeren door ‘omleidingen’ te creëren rond bestaande pijncircuits. Vergelijk het met een sporter of musicus die een nieuwe vaardigheid leert door bepaalde oefeningen steeds te herhalen: zo worden er nieuwe circuits aangelegd en sterker gemaakt.

Of denk aan een nieuwe taal leren. Om een vreemde taal onder de knie te krijgen, moet je je lange tijd doelgericht inzetten. Uiteindelijk ontwikkel je dan een nieuw deel van je hersenen waarmee je de nieuwe taal kunt spreken. Je hebt het aantal zenuwcellen en de verbindingen daartussen vergroot, nieuw isolatiemateriaal (myeline) aangelegd en voor veranderingen gezorgd in de ondersteunende gliacellen. Dat is neuroplasticiteit in een notendop.10

Je hersenen houden nooit op met zich aanpassen en herprogrammeren. Waarom zou je neuroplastische veranderingen niet in je voordeel gebruiken? Je kunt je hersenen bijvoorbeeld zo ‘herprogrammeren’ dat ze minder heftig reageren op te sterke triggers.

Het normale scenario verloopt meestal als volgt:
bedreiging = automatische overlevingsreactie

Dat kun je het veranderen in:
bedreiging = zelfgekozen reactie

Je voelt eerst de emotie, creëert dan wat ‘ruimte’, en dan kies je voor een meer gewenste reactie. Je creëert die ruimte door bepaalde technieken in te zetten, zoals je gevoelens opschrijven, je bewust worden van je automatische reacties, diep ademhalen, enzovoorts.

Het gaat erom dat je niet meteen reageert op iets wat je van streek of angstig maakt. De volgorde is: bewust worden, afstand nemen, herprogrammeren. Het werkt! Het resultaat is dat je minder

snel en minder vaak reageert, dat de stresspieken minder lang duren en je minder angst voelt.

Dus doe jezelf een plezier en ga een ‘nieuwe taal’ leren, namelijk: ‘een prettig leven’.

De eerste stap op weg naar elke verandering is om je bestemming te visualiseren. Hoe wil je dat je leven eruitziet? Wat wil je achter je laten? Als je een bepaald doel nastreeft, breid je je zenuwstelsel uit. Naarmate je beter wordt in je nieuwe taal van ‘een prettig leven’ en minder aandacht besteedt aan oude pijncircuits, zullen die langzaam verdwijnen.

Op een gegeven moment zullen je pijn en angst drastisch afnemen. Maar niet door je ertegen te verzetten. Je kunt het proces vergelijken met het omleiden van een rivier naar een nieuw kanaal. In het begin gaat het misschien langzaam, maar naarmate het water langer wordt omgeleid, zal er een nieuwe doorgang ontstaan.

Neem de touwtjes in handen

Dat is waarschijnlijk de meest effectieve manier om je beter te gaan voelen. Als jij de leiding neemt over een situatie, wordt je angst minder. Als je eenmaal begrijpt wat chronische pijn is, wat je diagnose precies is en welke factoren jouw beleving van pijn beïnvloeden, neem je de touwtjes in handen en ga je aan de slag. Ik heb het vaak genoeg zien gebeuren, en het is heel wat beter dan van het kastje naar de muur gestuurd worden en geen duidelijk antwoord krijgen op je vragen.

Chronische pijn wordt door velen beschouwd als iets ‘waarmee je moet leren leven’. Ondanks al het neurowetenschappelijk onderzoek dat interessante, opzienbarende oplossingen voor chronische pijn heeft opgeleverd. Die bevindingen zijn nog niet goed doorgedrongen in de reguliere geneeskunde.11 Daarom blijven chirurgen soms dezelfde routine-operaties uitvoeren om complexe problemen te behandelen.

Onderzoek toont keer op keer aan dat veel van deze behandelingen, vooral operaties voor lagerugpijn, ineffectief zijn.12 Maar voor mensen die het aandurven om op te staan, mee te denken over hun eigen genezing en hun leven in eigen hand te nemen, zijn de resultaten positief en inspirerend.

Blijf in beweging

Verkrampte spieren en contracturen (dwangstand van een gewricht) zijn pijnlijk. Als die spieren of gewrichten in de buurt komen van je volledige bewegingsbereik, geeft je lichaam pijnsignalen af om je te waarschuwen. En als je minder beweegt, neemt de pijn toe, omdat je lichaam die weefsels beter wil beschermen. En naarmate je minder actief wordt, wordt het voor je verzwakte lichaam steeds moeilijker om je wervelkolom te ondersteunen.

Het is heel belangrijk dat je toewerkt naar een volledig bewegingsbereik van al je pijnlijke gewrichten. En dat je 3 tot 5 uur per week besteedt aan actieve weerstandsoefeningen, zoals krachttraining. Begin met lichte gewichten en herhaal de oefeningen vaak. Sommige mensen vinden die herhalingen zelfs rustgevend.

 

Afkomstig uit: Do you really need spine surgery? door David Hanscom (Vertus, 2019)

Bronnen
1 Zorgstandaard Chronische Pijn
2 Arthritis Rheum, 2004; 50(2): 613–23
3 Disabil Rehabil, 2001; 23(12): 522–30
4 Brain, 2013; 136(Pt 9): 2751–68
5 Eur J Pain, 2010; 14(4): 380–6
6 Eur Rev Med Pharmacol Sci, 2014; 18(17): 2475–81
7 J Sleep Res, 2001; 10(1): 35–42
8 PLoS One, 2014; 9(8): e103591
9 J Psychiatr Res, 2005; 39(2): 151–9
10 J Neurosci, 2006; 26(23): 6314–7
11 J Spinal Disord Tech, 2014; 27(2): 76–9
12 Spine J, 2015; 15(2): 272–4bronnen
1 Zorgstandaard Chronische Pijn
2 Arthritis Rheum, 2004; 50(2): 613–23
3 Disabil Rehabil, 2001; 23(12): 522–30
4 Brain, 2013; 136(Pt 9): 2751–68
5 Eur J Pain, 2010; 14(4): 380–6
6 Eur Rev Med Pharmacol Sci, 2014; 18(17): 2475–81
7 J Sleep Res, 2001; 10(1): 35–42
8 PLoS One, 2014; 9(8): e103591
9 J Psychiatr Res, 2005; 39(2): 151–9
10 J Neurosci, 2006; 26(23): 6314–7
11 J Spinal Disord Tech, 2014; 27(2): 76–9
12 Spine J, 2015; 15(2): 272–4

Wilt u dit artikel lezen?

Als abonnee kunt u dit artikel gratis lezen door in te loggen op uw account. Nog geen abonnee? Sluit nu een abonnement af.

Andere artikelen van Medisch Dossier

De borsten

Borstweefselbehandelingen; zinvol voor iedereen

Mijn kind heeft eczeem wat nu?

De hart-hoofd connectie

Voeding als medicijn

Marktwerking en zorg?

Veel politici spreken zich uit over marktwerking in de zorg. Volgens sommigen helpt concurrentie om kosten te beteugelen. Volgens anderen leidt het juist tot meer kosten en minder kwaliteit. De uitspraken van voor- en tegenstanders zijn niet altijd onderbouwd. Ten...

Gastcolumn: Emoties kun je als voedsel verteren

Er is de afgelopen jaren een gestage toename te zien van het aantal mensen dat psychische aandoeningen ontwikkelt.1 Dat is zorgelijk, maar eigenlijk ook relatief eenvoudig te veranderen. De kern van het probleem is dat veel mensen hun emoties niet adequaat kunnen...

De borsten

Zacht, rond, fier, stevig, klein, hangend, veranderd of zelfs afwezig na een operatie… Borsten zijn er in vele prachtige soorten en maten. Ze bestaan uit vetweefsel, bindweefsel, ligamenten én borstklieren; elke borst is gevuld met zo’n vijftien tot twintig lobben die...

Holistische hulp bij een kinderwens

Zwanger worden, het lijkt zo vanzelfsprekend. Toch heeft 1 op de 5 stellen vruchtbaarheidsproblemen - en dat worden er steeds meer. In haar praktijk begeleidt Ingrid Schoonveld vrouwen met een onvervulde kinderwens. Schoonveld werkte al jaren in de communicatiesector...

Beter naar je gevoel (leren) luisteren deel 2

In het eerste deel van dit tweeluik las je waarom het een uitdaging kan zijn om naar je gevoel te luisteren. In dit tweede deel gaan we in op het maken van gezonde voedingskeuzen, door een situatie te creëren waarin je op je gevoel kunt leren vertrouwen. Belangrijke...

Medisch Dossier avatar

Over de auteur

Lees meer artikelen van Medisch Dossier