Een vriend van ons is 42 en in het algemeen verkeert hij in goede gezondheid. Maar elk jaar van september tot december heeft hij dagen achtereen last van clusterhoofdpijn. Hij is dan echt helemaal niks waard. Hij heeft verschillende mogelijkheden geprobeerd, maar hij heeft niets gevonden om die afschuwelijke pijn te verlichten. – T.M., via e-mail

‘Het is drie uur als ik doodsbenauwd wakker word en hoop dat het een droom is, maar ik weet dat het echt is,’ vertelt een patiënt die lijdt aan typische clusterhoofdpijn. ‘Ik loop voorzicht de trap af om de kinderen niet wakker te maken. Als zij getuige zouden zijn van het nachtelijke ritueel van mijn clusterhoofdpijn, zouden ze me nooit meer met dezelfde ogen kunnen zien. Hun vader, onverschrokken beschermer, ijverig kostwinner, die in tranen over de grond kruipt en met zijn hoofd tegen de hardhouten vloer bonkt. De pijn zit achter mijn oog en in mijn linkerslaap en is zo hevig dat ik het wel kan uitschreeuwen. Ik sla regelmatig tegen mijn hoofd en beuk tegen mijn oog in stille beklemming. Uiteindelijk sijpelt de pijn uit me weg. Vannacht heeft het twee uur geduurd, gisteren was het een halfuur, morgen weet alleen God hoe lang.’

Neurologen beschrijven clusterhoofdpijn als ‘een van de ernstigste pijnsyndromen die de mens kunnen kwellen’, misschien nog erger dan een bevalling en veel erger dan migraine.1 Er wordt wel gezegd dat het lijkt alsof je herhaaldelijk met een ijspriem of een hete pook wordt gestoken. Uit wanhoop kunnen patiënten er suïcide om plegen. Clusterhoofdpijn is eigenlijk nog steeds een mysterie. Het enige wat erover bekend is, is dat de oorzaak ligt in een verwijding van de bloedvaten in de schedel zodat er druk wordt uitgeoefend op de drielingzenuw, die door het oog, de slaap en de kaak loopt. Men noemt het clusterhoofdpijn omdat het meestal voorkomt in een patroon dat zich herhaalt en vaak ‘s nachts en dikwijls op dezelfde tijd optreedt. Het kan jarenlang wegblijven en dan plotseling zonder enige waarschuwing weer opduiken.

Het is een allegaartje van factoren die verantwoordelijk worden gehouden voor clusterhoofdpijn: alcohol, vliegreizen, fel zonlicht, grote hoogte en nitraatrijk voedsel. Medicijnen die wegens hoge bloeddruk worden voorgeschreven, kunnen ook de oorzaak zijn, omdat zij de bloedvaten verwijden. Daarnaast kunnen parfum, geurstoffen uit oplosmiddelen of koolwaterstoffen eveneens de aanleiding vormen.

Gelukkig komt clusterhoofdpijn zelden voor: ongeveer drie op elke duizend mensen heeft er last van, meestal mannen in de leeftijd van 20 tot 45 jaar. Deze mannen hebben vaak een bepaalde persoonlijkheid: ze zijn sociaal en actief ingesteld en hebben verantwoordelijkheidsgevoel. Daarom wordt clusterhoofdpijn ook wel executive headache genoemd. Tien tot vijftien procent van de mensen die eraan lijden, heeft jarenlang elke dag last van chronische hoofdpijn op meer plaatsen tegelijk.

Omdat gewone pijnstillers als aspirine, paracetamol (acetaminofen) en ibuprofen totaal geen effect op deze pijn hebben, zijn er veel drastischer maatregelen nodig. Daarom vinden de meest voorkomende behandelingen in het ziekenhuis plaats. Als de patiënt erin slaagt een ziekenhuis te bereiken, zal hij waarschijnlijk sterke injecties tegen migraine krijgen, bijvoorbeeld met sumatriptan, hoewel die meestal in slechts de helft van de gevallen werken. Als de neus vrij is, zal de arts een geneesmiddel tegen migraine of een verdovend middel in de neus spuiten, maar ook hier geldt dat die niet voor honderd procent werken.

Veel ziekenhuizen proberen de patiënt zuivere zuurstof toe te dienen, maar die blijkt alleen te werken in de eerste fasen van een aanval. Natuurlijk hebben deze medicijnen ook belangrijke bijwerkingen, al zijn ze misschien niet zo relevant gezien het acute, folterende karakter van deze pijn. Een groter probleem met bijwerkingen ontstaat wanneer er gedurende langere tijd geneesmiddelen worden gebruikt om een aanval te voorkomen. De belangrijkste daarvan is de calciumblokker verapamil, het enige geneesmiddel waarvan is aangetoond dat het preventief werkt.2 Het kan echter wel tot ernstige allergische reacties, leverproblemen en zelfs hartstilstand leiden.

Dat er geen klinische experimenten worden uitgevoerd, wordt geweten aan twee zaken: het feit dat patiënten met clusterhoofdpijn relatief zeldzaam zijn en het onvoorspelbare karakter van deze aandoening. Die belemmeringen gelden niet alleen voor traditionele geneesmiddelen, maar natuurlijk ook – en sterker – voor een eventuele alternatieve behandeling. De meest belovende alternatieve behandeling is misschien wel melatonine. Nadat Italiaanse artsen hadden gemerkt dat patiënten met clusterhoofdpijn lagere waarden van dit natuurlijke hormoon vertoonden, gaven zij hun patiënten elke avond een supplement van 10 mg melatonine.

Na drie dagen al bleek dat de aanvallen bij ongeveer de helft van hen aanzienlijk waren afgenomen. Melatonine werkt meestal echter niet zo goed bij chronische gevallen. Een voordeel is dat het geen belangrijke bijwerkingen heeft.3 Artsen in New York melden dat ze veel succes boeken met het intraveneus toedienen van magnesiumsulfaat, een behandeling die werd uitgeprobeerd naar aanleiding van de opvallend lage magnesiumwaarden die bij patiënten met clusterhoofdpijn werden aangetroffen.4

Er zijn echter geen aanwijzingen dat gewone magnesiumsupplementen werken.Het enige kruid dat in dit verband is onderzocht, is cayennepeper. Hierin zit de natuurlijke stof capsaïcine. Als deze stof tweemaal per dag wordt opgesnoven, blijkt dat volgens artsen van het vooraanstaande Massachusetts General Hospital in Boston aanvallen van clusterhoofdpijn tegen te houden.5 Wel moet men ervoor waken geen overdosis te gebruiken, aangezien capsaïcine het slijmvlies langs de neuswand kan irriteren.

Hallucinogene middelen zijn nog een intrigerende, nieuwe onderzoekslijn die momenteel wordt uitgewerkt aan de Harvard Universiteit na berichten van patiënten met clusterhoofdpijn dat LSD en mescaline kunnen helpen om een aanval te voorkomen. Probeer tot slot ook eens lekkere seks. Eind vorig jaar berichtten onderzoekers aan het Hadassah universiteitsziekenhuis van Jeruzalem over twee patiënten die een ‘onmiddellijke verbetering’ in hun clusterhoofdpijn constateerden na een orgasme – waarmee een ironisch nieuw perspectief ontstaat op het traditionele cliché: ‘Vannacht niet, schat, ik heb hoofdpijn.’6