Zowel mijn vrouw als mijn dochter hebben in de loop van het afgelopen jaar olanzapine (Zyprexa) voorgeschreven gekregen. Daarvóór hebben ze respectievelijk dertig en tien jaar andere medicijnen gehad. Het heeft mij geschokt dat ze zo gemakkelijk deze zware medicijnen hebben gekregen zonder dat ze er zelf eerst over voorgelicht zijn of mij als hun zaakwaarnemer iets is gevraagd. KUNT U MIJ ZOVEEL MOGELIJK VERTELLEN OVER OLANZAPINE?
– AR B te Nailsworth, Gloucestershire, Engeland

Werking

Antipsychotische middelen worden voornamelijk voorgeschreven bij schizofrenie, maar soms ook bij manie of bipolaire stoornis (manisch depressiviteit). Toen ze in de jaren zestig ontdekt werden, leken ze een grote doorbraak te zijn in de behandeling van schizofrenie. Hun werkingsmechanisme is vooral gebaseerd op de tegenwerking van dopamine (dopamineantagonisme). Dat wil zeggen dat deze middelen de cellen die op dopamine reageren, stilleggen.

Dopamine, een natuurlijke stof in de hersenen, heeft enkele belangrijke functies. Zo is de stof van essentieel belang voor de manier waarop de hersenen bewegingen controleren. Ook speelt hij een belangrijke rol bij onze emotionele responsen, met name bij aangename gevoelens. Toen de dopamineantagonisten voor het eerst aan schizofrenen werden gegeven, veranderden hun chaotische psychiatrische afdelingen plotseling in oases van rust. De patiënten vertoonden als bij toverslag schoolvoorbeelden van goed gedrag. Volgens de psychiaters was dit eindelijk het bewijs dat schizofrenie een defect is in de chemische processen van de hersenen, met name van de stof dopamine.

Keerzijde

Hoewel deze nieuwe antipsychotica direct effect hadden op de stoffen in de hersenen, reageerden de patiënten zelf er pas weken later op. Vaak sloeg het middel zelfs helemaal niet aan. De wanen, paranoia en hallucinaties die bij schizofrenie optreden, verminderden dan wel, maar niet de onderliggende depressieve kanten van de aandoening, zoals gebrek aan interesse in de omgeving, sociale terugtrekking en een gestoorde communicatieve en spraakvaardigheid.

Het andere grote nadeel vormden de bijwerkingen. De patiënten ontwikkelden symptomen die op de klassieke tekenen van de ziekte van Parkinson leken: kwijlen, schuifelend lopen, spierstijfheid en tremor (trillen). Strikt genomen kunnen we hier beter niet van bijwerkingen spreken, maar van directe gevolgen van de werking van het middel. Inmiddels weten we immers dat parkinsonisme een gevolg is van een tekort aan dopamine; dit is de reden dat voor deze aandoening L-dopa wordt gegeven. Het is dus logisch dat antipsychotische middelen die de werking van dopamine blokkeren, onvermijdelijk parkinsonachtige symptomen veroorzaken. Een Amerikaanse onderzoeksjournalist, Robert Whitaker, heeft zelfs ontdekt dat psychiaters vroeger een dosering antipsychotische middelen ‘goed’ vonden als de patiënt inderdaad parkinsonachtige bijwerkingen kreeg1.

De nieuwe middelen

Deels vanwege deze negatieve werking (maar ook omdat het patent op de oude middelen verliep) is er in de jaren negentig een nieuwe groep medicijnen ontwikkeld. Die groep heette de ‘atypische antipsychotica’. Dat bijvoeglijke naamwoord duidde er alleen maar op dat er bij deze nieuwe middelen niet per se parkinsonisme hoefde te ontstaan. Typisch aan deze ‘atypische’ middelen is echter dat ze nog steeds de dopaminereceptoren in de hersenen lamleggen. Het belangrijkste verschil met de oudere middelen zit hem in een toegevoegde molecuul waardoor het gehalte aan serotonine stijgt (de stof waarvan wordt aangenomen dat hij, bij een tekort, depressie veroorzaakt). Toen deze groep medicijnen op de markt werd gebracht, werd aan de voorschrijvende artsen gemeld dat het om een ‘doorbraak’ ging, omdat de middelen een ‘balans in de chemie van de hersenen’ tot stand brachten en ‘een gunstig bijwerkingenpatroon’ hadden.

Het best verkopende atypische antipsychotische middel is olanzapine, dat ook aan uw vrouw en uw dochter is voorgeschreven. Het wordt gemaakt door de farmaceutische gigant Eli Lilly onder de handelsnaam Zyprexa en was vanaf het begin een doorslaand succes. Sinds het in 1996 gelanceerd werd, is het de belangrijkste melkkoe van Eli Lilly. In 2002 bedroeg de omzet van dit middel 2,6 miljard dollar.

Onder vuur

Eli Lilly verantwoordt de hoge prijs van het middel door te stellen dat de kosten voor Zyprexa worden goedgemaakt door het veel lagere aantal ziekenhuisopnames en door de ‘verhoogde kwaliteit van leven’ voor de patiënt. Met de jaren echter zijn die argumenten steeds twijfelachtiger geworden. Zo ligt het belangrijkste verkoopargument, het ‘gunstige bijwerkingenpatroon’, onder vuur. Het klopt dat uit bepaalde onderzoeken is gebleken dat er minder parkinsonachtige bijwerkingen optreden en dat de patiënten het middel om die reden ‘draaglijker’ vinden. Na een paar jaar echter hebben artsen van het Warnefordziekenhuis in Oxford de gegevens van honderden onderzoeken nog eens geanalyseerd en ontdekt dat het verlaagde risico van parkinsonisme weg te strepen is tegen een toename van andere bijwerkingen2.

Overgewicht en diabetes

De bijwerking van Zyprexa die het duidelijkst is en het vaakst voorkomt, is een aanzienlijke gewichtstoename. Dat is bij uw vrouw en uw dochter al gebeurd: u had het in uw brief over een ‘enorme’ gewichtstoename bij beiden. Overgewicht is niet alleen emotioneel een belasting, maar kan ook ernstige gezondheidsrisico’s met zich meebrengen. Het belangrijkste risico is dat van diabetes. Een van de beangstigende gevolgen van de huidige overgewichtepidemie is de grote toename van het aantal diabetici. Deze twee aandoeningen zijn sterk met elkaar verbonden.

Het is maar al te duidelijk dat gebruikers van Zyprexa aantoonbaar een verhoogd risico op diabetes lopen. Bij een Amerikaans onderzoek onder bijna 6000 patiënten die Zyprexa gebruikten, had meer dan 3 procent diabetes gekregen. Hoe jonger de patiënt, des te hoger bleek het risico dat de ziekte ontstond3. Vorig jaar zijn er dan ook processen tegen Lilly aangespannen over gevallen van diabetes die door Zyprexa waren ontstaan.

Overgewicht en diabetes vormen echter nog maar het begin van de vele ernstige aandoeningen als gevolg van het middel die sinds de lancering van Zyprexa door artsen (en hun patiënten) zijn ontdekt.
Pancreatitis
Pancreatitis is een levensbedreigende ontsteking van de alvleesklier (pancreas), een vitaal orgaan dat een zeer prominente rol speelt bij de ziekte diabetes. Ontdekt is dat het binnen zes maanden ontstond nadat iemand met Zyprexa was begonnen. Het is een bijwerking van alle atypische antipsychotica, maar Zyprexa is een van de grootste boosdoeners4.
Hyperglykemie
Bij hyperglykemie is het bloedsuikergehalte te laag. Ook deze aandoening houdt verband met diabetes en hij wordt vooral aangetroffen bij adolescenten die Zyprexa gebruiken5.
Agranulocytose
Bij agranulocytose is er een tekort aan witte bloedcellen dat meestal ontstaat door schade aan het beenmerg of doordat de witte bloedcellen sneller worden afgebroken dan er nieuwe aangemaakt kunnen worden. Door deze aandoening is iemand vatbaarder voor infecties6.

Veneuze trombo-embolie
Bloedpropjes in de vaten noemen we veneuze trombo-embolie. De propjes worden vooral aangetroffen bij ouderen die Zyprexa gebruiken; ze kunnen fataal zijn7.
Manie
Hoewel Zyprexa op de markt wordt gebracht als een middel tegen manie, zijn er toch meldingen gemaakt van ‘hypomanische en manische syndromen’ die door het middel in gang werden gezet8.
En verder…
Tevens zijn er individuele gevallen gemeld van koorts, ijlen, instabiliteit van het autonome zenuwstelsel en monocytose (een afweerreactie van het bloed)9, ernstige gegeneraliseerde jeukende huiduitslag, koorts, eosinofilie en toxische hepatitis10.

Neuroleptisch maligne syndroom

De meest beangstigende bijwerking echter is het neuroleptisch maligne syndroom (NMS). Dit kan door alle antipsychotica (neuroleptica) ontstaan11. Toxicoloog dr. Theodore Benzer uit Harvard, die zich op NMS heeft toegelegd, beschrijft als symptomen: longontsteking, nierfalen, beroertes, hartritmestoornissen, ademhalingsinsufficiëntie en diffuse intravasculaire coagulatie (DIC). De laatste is een ernstige aandoening van het stollingsmechanisme van het bloed waarbij interne en externe bloedingen ontstaan.

Een ander gevolg van NMS is rabdomyolyse. Ook dit is een levensgevaarlijke aandoening, waarbij spiervezels worden afgebroken en er giftige stoffen uit de spiercellen in de bloedcirculatie komen. Voordat het NMS bestond, was deze aandoening zeer zeldzaam. Hij werd voor het eerst geconstateerd bij mensen die onder vallend beton terecht waren gekomen bij de bombardementen van de Tweede Wereldoorlog.

NMS is een gevaarlijke aandoening. Eind 2003 meldden Noorse artsen een geval van een 52-jarige man die meer dan twee jaar Zyprexa had gebruikt. Deze man ontwikkelde plotseling het NMS en moest met spoed in het ziekenhuis worden opgenomen, waar hij twaalf dagen intensief behandeld werd12. Het is een angstige ervaring om NMS te hebben en de ambulance- en ziekenhuisverpleegkundigen moeten de patiënt vaak ‘vasthouden of vastbinden’, aldus dr. Benzer.

NMS treedt op bij bijna 12 procent van de patiënten die antipsychotica gebruiken en van hen overlijdt een op de acht. Tot op heden is het nog niet voorgekomen dat Zyprexa betrokken bleek bij een dodelijk geval van NMS, maar dat pleit het middel niet vrij. De afgelopen jaren is er een aantal patiënten die Zyprexa namen, om onverklaarbare redenen overleden. Bij het pathologisch onderzoek werd het overlijden toegeschreven aan ‘olanzapinevergiftiging’. In sommige gevallen ging het om een overdosis Zyprexa, maar bij velen ging het om de standaard voorgeschreven dosering13. Sommige pathologen kwamen er tot hun schrik achter dat Zyprexa zo giftig is dat het al fataal kan zijn bij zeer kleine concentraties in het bloed (in de orde van 0,00000016 g/l)14.
Gezien de giftigheid van de stof is het wellicht verbazend dat Zyprexa ooit toegelaten is als geneesmiddel en dat er niet eens een gezondheidswaarschuwing bij gegeven is. Voor alternatieven voor deze gevaarlijke groep geneesmiddelen verwijzen we naar het Engelstalige boek WDDTY Guide to Mental Health.

BRONNEN:

1Whitaker R., Mad in America, Perseus Publishing, 2002
2BMJ, 2000; 321: 1371-1376
3J Clin Pharm Ther, 2002; 27: 441-451
4 Pharmacotherapy, 2003; 23: 1123-1130
5 J Child Adolesc Psychopharmacol, 2003; 13: 97-102
6 Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry, 2002; 26: 411-414
7 Int Clin Psychopharmacol, 2003; 18: 299-300
8 J. Clin Psychiatry, 2000; 61: 649-655
9 J Postgrad Med, 2003; 49: 96
10 Am J Med Sci, 2001; 321: 156-158
11 Expert Opin Drug Saf, 2003; 2: 21-35
12 Tidsskr Nor Laegeforen, 2003; 123: 2867-2869
13 CNS Drugs, 2003; 17: 307-324
14 J Forensic Sci, 2000;45: 418-421