In Nederland wordt jaarlijks bij 6400 mensen prostaatkanker vastgesteld. De prostaat is een klier ter grootte van een walnoot vlak onder de blaas. Prostaatkanker is in Nederland de tweede doodsoorzaak door kanker bij mannen, net als in Amerika.
Wat is een PSA-test?
Bij de PSA-test, die trouwens controversieel is, wordt het gehalte PSA (prostaatspecifiek antigeen) in het bloed aangetoond. PSA is een enzym dat door de prostaat wordt aangemaakt. Lange tijd werd het aangezien voor een indicator van prostaatkanker. Als de prostaat namelijk groter wordt, maakt hij meestal ook meer PSA. Om het PSA te bepalen wordt meestal wat bloed uit een ader afgenomen.
Is hij nauwkeurig?
Zoals reeds gezegd in het artikel over de ‘oorlog tegen kanker’ in dit Medisch Dossier, is niet duidelijk of deze test levensreddend is. Op dit moment is er geen enkele gerandomiseerde trial gepubliceerd waaruit blijkt dat bij een vroege detectie van prostaatkanker de vooruitzichten op de lange termijn voor de patiënt beter zijn1.

– Er zijn veel vals-positieve uitslagen: dat wil zeggen dat de test kanker uitwijst terwijl er geen kanker is. Ook zijn er veel vals-negatieve uitslagen, waarbij er wel kanker is, maar deze niet wordt vastgesteld2. Vals-positieve uitslagen komen vooral voor bij mannen ouder dan vijftig jaar, omdat die vaker voor screening in aanmerking komen. In deze leeftijdsgroep hebben 15 op de 100 mannen een verhoogd PSA. Van hen zijn er twaalf vals-positief en hebben er slechts drie echt prostaatkanker.

– De artsen zijn het er niet over eens welk meetresultaat nu als significant verhoogd PSA geldt. Meestal ligt de grens bij 4 nanogram per milliliter (ng/ml). Een lagere waarde betekent echter niet altijd dat er geen kanker is: maar liefst 25 procent van de mannen met prostaatkanker heeft een lagere PSA-waarde.

– Uit de test blijkt niet om welke soort kanker het gaat. Er zijn vele vormen van prostaatkanker, snel dan wel langzaam groeiend en zeer levensbedreigend tot helemaal niet. Uit een PSA-waarde valt niet op te maken hoe snel de tumor groeit en of deze goed- dan wel kwaadaardig is. Er is nog steeds niet duidelijk uit onderzoek naar voren gekomen wanneer een prostaatkanker nu klinisch van belang is en wanneer niet. Een arts kan dus niet echt een idee hebben van het precieze doel van zijn screening.

– De test kan geen goede prognose onderscheiden. Met de huidige uitgangswaarden voor de test zijn enkele mannen met prostaatkanker aan te wijzen met een goed vooruitzicht op overleving op de lange termijn en een klein aantal mannen met een slecht vooruitzicht. De overgrote meerderheid heeft echter een prognose daartussenin en die is niet vast te stellen3.

– Bij een positieve uitslag is het vervolgonderzoek meestal een biopsie, eveneens bepaald geen nauwkeurige procedure. Bij een biopsie wordt slechts 40 procent van degenen die later kanker krijgen, ontdekt4.

– Een verhoogde PSA-waarde kan door vele andere factoren komen, zoals:
o een niet-dodelijke vorm van prostaatkanker;
o een veelvoorkomende prostaatontsteking;
o goedaardige prostaatvergroting, een natuurlijk proces dat vaak optreedt als een man ouder wordt;
o medicijnen voor de prostaat zoals het middel finasteride, dat ook tegen kaalheid gegeven wordt;
o ejaculatie, waarna nog 48 uur de PSA-waarde verhoogd kan zijn;
o elke lichamelijke inspanning, met name fietsen waarbij de prostaat ook fysiek gestimuleerd wordt tot een grotere productie van PSA.
Is hij veilig?
Hoewel de test zelf geen kwaad kan, kunnen door een foute diagnose de raderen van de moderne kankerbehandeling in gang gezet worden. Die behandeling kan zeer schadelijk zo niet dodelijk zijn5. Maar liefst een op de zes mannen krijgt de diagnose, terwijl er maar één op de 29 aan sterven6. Een prostaatoperatie kan tot incontinentie en impotentie leiden. Van een hormonale behandeling kan de man borstontwikkeling en een verlaagd libido krijgen.
Een veiliger toepassing van de PSA-bepaling
– Zorg dat de test plaatsvindt vóór de grootte van de prostaat handmatig wordt bepaald via het rectum (rectaal toucher). Wanneer de prostaat fysiek wordt aangeraakt, kan hij gestimuleerd worden meer PSA te produceren.
– Laat het percentage vrij PSA bepalen. PSA kan vrij in de bloedbaan circuleren óf gebonden aan een eiwit. Vaak hebben mannen met prostaatkanker minder vrij PSA dan mannen zonder prostaatkanker7.
– Zie de PSA-bepaling slechts als onderdeel van een uitgebreider onderzoek naar prostaatkanker en zie een sterk verhoogd PSA dus enkel als een rood lampje dat aangeeft dat nader onderzoek nodig is.

Michelle Clare

BRONNEN:
1BMJ, 2004; 328: 301-302
2Urologe A, 2000; 39: 22-26
3Ann Intern Med, 2002; 137: 917-929
4Br J Urol Int, 2000; 85: 1078-1084
5BMJ, 2004; 328: 301-302
6Ann Intern Med, 2002; 137: 917-929
7Ann Intern Med, 2002; 137: 917-929

Wat dan wel?

Overweeg de volgende andere mogelijkheden:
– een AMAS-test (antimaligne antilichaam in serum): daarmee kan kanker vastgesteld worden jaren voordat de tumor op een foto of scan zichtbaar wordt. Het nauwkeurigheidspercentage is 95-991;
– een speekseltest: hierbij wordt vastgesteld hoeveel SHBG (Sex-Hormone Binding Globulin) in het speeksel aanwezig is. Dit is een mogelijke indicator van een verhoogd risico van prostaatkanker. Ook wordt getest op testosteron; een tekort kan leiden tot disfunctie van het immuunsysteem;
– een transrectale echo: hierbij kan de grootte van de prostaat precies worden vastgesteld en zijn abnormaal functionerende gebieden te zien;
– een serie bloedonderzoeken: hierbij wordt gezocht naar verschillende markers (hormonen en enzymen) die samen bepalen hoe groot het risico is dat iemand kanker ontwikkelt. Hoewel er geen onderzoek bestaat waaruit het nut van deze serie bloedonderzoeken blijkt, is wel voor elke marker apart wetenschappelijk bewezen dat er een verband is met een of meer vormen van kanker, vooral wanneer er twee of meer markers aanwezig zijn.
Neem voor meer informatie over deze tests contact op met de Amerikaanse organisatie People Against Cancer, tel. 001 515 972 4444; www.PeopleAgainstCancer.net, of de Duitse zusterorganisatie Menschen gegen Krebs, tel. 0049 715 191 0217; www.krebstherapien.de.

1Int J Biol Markers, 1997; 12: 141-147