15-06-2022

Interview: Grip op voeding

Niet voor iedereen is duidelijk wat we met voeding kunnen. Hoe ver rijkt de kracht van voeding? Jaap Seidell, de bekendste voedingswetenschapper van Nederland met internationale erkenning, geeft antwoord.

Al bij de conceptie wordt in onze genen voor een deel bepaald wie we zijn, vertelt prof. dr. Jaap Seidell (1957) van de Vrije Universiteit Amsterdam. Maar ook voeding speelt in het vroege leven een belangrijke rol voor onze toekomstige gezondheid. De hoogleraar heeft verschillende boeken op zijn naam staan, die hij schreef met dr. Jutka Halberstadt, psycholoog en universitair docent kinderobesitas. Seidell zelf studeerde Humane Voeding aan Wageningen University & Research en promoveerde hier ook. Hun laatste boek Andere kost: een pleidooi voor een gezonder en duurzamer voedselsysteem kwam in 2021 uit, maar ze schreven ook Jongleren met voeding (2018), Het voedsellabyrint (2014) en Tegenwicht (2011). Het duo probeert hiermee de weg te bereiden naar een gezondere generatie.

Onze gezondheid hangt af van een aantal factoren, waarvan een groot deel wordt bepaald in onze vroege kindertijd, weet Seidell. ‘Zelfs als we nog niet geboren zijn. Te veel of te weinig binnenkrijgen van bepaalde voedingsstoffen heeft nu eenmaal gevolgen. Er zijn tal van voorbeelden waaruit blijkt dat voeding belangrijk is voor de mens. De mens heeft daar zijn hele leven mee te maken.’

Al heel lang is bekend dat ons voedingspatroon samenhangt met onze gezondheid. Voeding die bijvoorbeeld zorgt voor een gezonde darmflora, maar ook voor genezing bij ziekten. Toch wordt deze kennis wellicht onderschat in een welvaartsmaatschappij waar leefstijlziekten als overgewicht, diabetes en hart- en vaatziekten overheersen en waar mentale problemen zoals depressie door tekorten van vitaminen en mineralen kunnen ontstaan. Zo’n 70 procent van de sterfgevallen wordt bovendien veroorzaakt door aandoeningen als kanker, diabetes en hart- en longziekten.1

Ongezonde voeding kan tot zoveel gezondheids-problemen leiden. De meeste mensen weten niet eens dat ongezonde voeding het immuunsysteem beïnvloedt. Dit werd zichtbaar door de coronacrisis; zo’n 80 procent van de coronapatiënten op de ic had overgewicht, publiceerde de Stichting Nationale Intensive Care Evaluatie dit jaar.2 Ontstekingsreacties, mogelijk veroorzaakt door verkeerde voeding, spelen daarin een rol.3 Denk hierbij aan een teveel van kunstmatige zoetstoffen die toxisch zijn voor de darmbacteriën.4 Maar ook fastfood, alcohol en suiker kunnen de micro- ofwel darmflora nadelig beïnvloeden. Door het eten van veel (ultra)bewerkte voedingsmiddelen en rood vlees worden ontstekingsreacties gestimuleerd. De kans op ziekten wordt daardoor aanzienlijk groter. Vette vis, groenten en fruit, karnemelk en yoghurt werken daarentegen juist ontstekingsremmend.

Preconceptie

Een goede balans begint al in de baarmoeder. Een te laag of te hoog geboortegewicht kan het risico op chronische ziekten in het latere leven al vergroten. Maar bijvoorbeeld een tekort aan foliumzuur tijdens de zwangerschap kan ook leiden tot een verhoogde kans op een open ruggetje, hazenlip en gespleten verhemelte bij het ongeboren kind. Vrouwen die zwanger willen worden en zijn, krijgen daarom het advies om 400 mg foliumzuur ofwel vitamine B11 te slikken tot en met tien weken na conceptie.

Maar een teveel aan vitamine A, bijvoorbeeld uit leverworst tijdens de zwangerschap, vergroot ook de kans op afwijkingen. Het lichaam kan dit teveel niet omzetten. De voorkeur gaat daardoor uit naar vitamine A in de vorm van bètacaroteen (pro-vitamine A). Op natuurlijke wijze kan het lichaam dan carotenoïden uit plantaardige producten als wortelen, mango’s, abrikozen en mandarijnen opnemen. Ook donkergroene bladgroenten en kool bevatten bètacaroteen.

Duizend dagen

De eerste duizend dagen van de gehele zwangerschap tot en met twee jaar na de geboorte zijn heel belang-rijk, stelt Seidell. Door kinderen een gezonde start te geven, verkleinen de kansen op lichamelijke en geestelijke problemen in het latere leven. Natuurlijk werkt het ook averechts als je op je vijftigste bijvoorbeeld te veel gaat drinken, waardoor onder meer de kans op diabetes en kanker toeneemt, maar de effecten van voeding in het vroege leven zijn het grootst.

Seidell ziet de keuze voor moedermelk als een basis voor een goede start. Hij is niet tegen flesvoeding. Wetenschappers hebben hiervoor tientallen jaren onderzoek gedaan. De meest essentiële aspecten van borstvoeding zitten momenteel in flesvoeding, maar borstvoeding versterkt het immuunsysteem, waardoor het kind beter beschermd is tegen ziekten, en het verkleint de kans op overgewicht bij het kind. Daarnaast helpt borstvoeding tegen bloedverlies na de bevalling, om op gewicht te komen en versterkt het de band tussen de moeder en het kind door het knuffelhormoon oxytocine.

Preventie

Onze gezondheid hangt van veel factoren af. Niet alleen onze genetische aanleg en de leefstijl van onze ouders, maar ook de gezondheidskloof tussen arm en rijk spelen een rol. ‘Vraagstukken die we in het kader van de corona-epidemie met zo’n vierhonderd artsen bij de overheid hebben aangekaart. Mensen met een lager inkomen zijn toch ongezonder, hebben meer financiële stress en bewegen minder’, zegt Seidell.

De overheid doet vooralsnog meer aan de gevolgen van ongezonde voeding dan aan preventie. Slechts 2 procent van de totale 90 miljard euro voor gezondheid gaat naar preventie. De politiek is vooral gericht op het verbeteren wat zichtbaar is, weet Seidell. ‘Zolang iets op korte termijn geen resultaat oplevert, ligt het niet goed bij de kiezer. Maatregelen worden bovendien als betuttelend gezien. Het tast de keuzevrijheid van de mens aan, als die bijvoorbeeld moet afvallen of moet stoppen met roken en drinken.’

Toch kan de overheid wel degelijk iets doen door meer aandacht te besteden aan een gezonde leefstijl vanaf de conceptie. ‘De overheid kan borstvoeding stimuleren. Het kabinet kan kijken of het voedselaanbod niet te verleidend is. Het is onbegrijpelijk dat ongezonde aanbiedingen en goedkope producten in de supermarkt vooraan staan in achterstandswijken’, zegt Seidell.

Poldermodel

Premier Rutte is volgens Seidell een typisch voorbeeld van het VVD-principe en geeft weinig sturing aan het gezondheidsbeleid: ‘De burger moet het zelf doen en heeft eigen verantwoordelijkheid. Rutte legt daarbij geen beperkingen op aan het bedrijfsleven en maakt het de industrie niet moeilijk. Vanuit het neoliberalisme probeert hij vooral de economie te bespoedigen, terwijl de zorgkosten oplopen.’
Het poldermodel, waarbij de industrie, de supermarkten en de horeca bij het ontwikkelen van beleid aan tafel zitten bemoeilijkt de gang van zaken. De suikertaks opleggen die in 43 landen geldt, waarvan 10 Europese landen, wordt daardoor bemoeilijkt, maar ook de belastingverlaging op groente en fruit heeft daardoor lang geduurd.

Gezonde generatie

Een ander voedselsysteem is heel belangrijk. Seidell: ‘Maak het leven gezonder. Creëer gezondheids-fondsen. Zorg voor een gezonde generatie. Begin als overheid bij een gezonde jeugd. Zorg dat kinderen een gezonde leefstijl aanleren.’

Op scholen kan de overheid veel meer doen. ‘Schoolprestaties van kinderen verbeteren als ze goede voeding krijgen. In Nederland heeft de voedingsindustrie de touwtjes in handen en staan op Nederlandse scholen nog steeds overal snack- en frisdrankautomaten, terwijl schoolkinderen in bijna alle landen een gezonde lunch krijgen voorgeschoteld en scholen waterpunten hebben. Nederland blijft wat dat betreft achter’, zegt Seidell.
Het is belangrijk dat jongeren op gezond gewicht komen en blijven. Sinds 2018 is een stijging van 3-4 procent te zien van het aantal kinderen van 4 tot 20 jaar dat met overgewicht kampt. In 2021 was het totale percentage ruim 15 procent bij de 4- tot 12-jarigen, bijna 16 procent voor de 12- tot 16-jarigen en ruim 18 procent bij de 16- tot 20-jarigen.

Regeerakkoord

In het huidige preventieakkoord, waarbij Seidell betrokken is, staan inmiddels wel duidelijkere ambities voor leefstijlpreventie die voortborduren op eerder doelstellingen. Vanaf 2019 is het mogelijk een vergoeding uit het basispakket te krijgen voor het leefstijlprogramma van de overheid, de gecombineerde leefstijlinterventie (GLI) genoemd.

Mensen met een BMI hoger dan 25 en een verhoogd risico op hart- en vaatziekten of een BMI hoger dan 30 kunnen deelnemen. Gezond eten en bewegen staan voorop. In maart 2021 namen bijna 18.000 mensen deel. ‘Maar binnen de GLI zou meer aanbod moeten komen, zodat de huisarts nog makkelijker kan doorverwijzen’, meent Seidell. Voor ouderen en hun kinderen van 4 jaar tot 18+ bestaat wel de My Health Route, via de website degezondheidsroute.nl.
Sinds de jaren 80 tot halverwege de jaren 10 is het aantal volwassenen met overgewicht gestegen. Inmiddels heeft ruim de helft van de Nederlanders overgewicht. Van 2015-2020 was het percentage Nederlanders met overgewicht nagenoeg stabiel. Maar het kan nog jaren duren voordat we de effecten van de lopende leefstijltrajecten zien. Misschien wel vijf tot tien jaar of er gaat een hele generatie overheen.

In het nieuwe preventieakkoord wordt inmiddels wel een lokale aanpak beschreven voor een gezond voedselaanbod in steden. ‘Een gezonde omgeving bieden is belangrijk. Er moet meer aandacht komen voor de gezondheidsverschillen tussen arm en rijk. Zonder overheid gaat dat niet’, stelt Seidell.

Leefstijlgeneeskunde

Artsen kunnen ook meer doen. ‘Tot voor kort was het makkelijker om een pil voor te schrijven tegen bijvoorbeeld diabetes en een hoge bloeddruk. Wat veel mensen alleen niet weten, is dat driekwart van de medicijnen voor hoge bloeddruk en cholesterol en diabetes bijwerkingen heeft, zoals gewichtstoename’, zegt Seidell.

Tot de jaren 90 was in de reguliere geneeskunde weinig bekend over de werking van voeding, terwijl de juiste voedingsstoffen ziekten kunnen voorkomen en genezen. Diabetes type 2 is daarvan een goed voorbeeld.
De kennis bij medici wordt steeds beter. Seidell probeert daartoe ook te motiveren. Hij neemt onder meer deel aan de Vereniging Arts en Leefstijl. Vierhonderd artsen zijn daarbij aangesloten en inspireren elkaar. Daarnaast is de hoogleraar contactpersoon bij de stichting Student & Leefstijl. Acht geneeskundefaculteiten aan de Nederlandse universiteiten vormen op deze manier een eigen bestuur. Seidell: ‘In de medische opleidingen is gelukkig steeds meer aandacht voor leefstijl en preventie om de vraag “hoe kan ziekte worden voorkomen met voeding?” te beantwoorden.’

Gemak

Seidell vindt daarnaast dat ouders meer betrokken moeten worden bij leefstijlverandering. ‘We zien toch dat ongezonde mensen minder kennis van voeding hebben en heel weinig groenten eten. Het moet makkelijker gemaakt worden.’ Al sinds het begin van zijn loopbaan ziet Seidell dat kinderen te weinig groente eten. Medio 2021 is dat nog steeds zo. Alleen voorlichting geven over een gezonde leefstijl aan ouders helpt niet.
Een goed initiatief vindt hij de Baby Groente Tas van Floor Volker, waarbij ouders een tas met een mixer, recepten en bpa-vrije bakjes krijgen om in te vriezen. De gemeenten Purmerend en Beemster stelden de Baby Groente Tas acht maanden beschikbaar. Dit onderzoek werd gesubsidieerd door de overheid vanuit het traject Kansrijke Start.

Seidell onderzocht samen met student Suzanne Raven de effecten. Ouders moeten het wel zelf doen, maar we kunnen het wel makkelijker maken, zegt Seidell. De eerste resultaten bewijzen dat De Baby Groente Tas bewezen effectief is en ouders ‘op de rit’ zet naar vers koken. ‘Elke gemeente of GGD zou de Baby Groente Tas vanuit het standaardpakket moeten aanbieden aan ouders van een baby. Wat ouders het eerste jaar aanbieden, is cruciaal voor de gezonde smaakontwikkeling van een kind. Kinderen die een betere smaakontwikkeling hebben, eten namelijk makkelijker groenten’, weet Seidell. De tas is voor ‘eerste kinderen’ uit Purmerend/Beemster 8x gratis. Ook kan online een Baby Groente Tas-abonnement worden genomen via babygroentetas.nl.

Het feit dat mensen te weinig groente en fruit eten, is tevens de reden geweest dat het Voedingscentrum het advies van 200 gram groenten heeft verhoogd naar 250 gram per dag. Ook hierbij was Seidell betrokken. Maar dit advies is slechts het minimum. ‘Veel mensen komen niet eens aan 100 gram groenten, terwijl je zoveel groenten kunt eten als je wilt. Hoe meer hoe beter. Net als het eten van meer fruit.’

Genieten

‘Een gezond leven is wellicht heel saai voor sommigen, maar het is zo’n misvatting dat gezond eten niet lekker is. Met weinig tijd en geld kunnen ook gezonde maaltijden worden bereid.’ Als voorbeeld geeft Seidell de mediterrane keuken ofwel het eten uit de landen rond het Middellandse Zeegebied: Italië, Spanje, Turkije, Marokko, Algerije, Tunesië en Griekenland. ‘Als mensen daar op vakantie zijn geweest zeggen ze “Oh, het eten was zo lekker”. Terwijl een mediterraan dieet exact is wat mensen nodig hebben voor een gezond voedingspatroon.’

Bij een gezond voedingspatroon gaat het er vooral om dat je zo min mogelijk toegevoegde suikers binnenkrijgt. ‘Niet een fles cola, maar zo nu en dan een glaasje. Enige mate is belangrijk. Doe het gewoon niet elke dag. Het blijft raar om te zeggen, maar als je het minder doet, geniet je er ook meer van.’

Ongezonde voeding moet echt geen gewoonte worden. ‘Ik bedoel, vroeger kreeg ik alleen op zondag een bakje chips, tegenwoordig is dat bij sommigen elke dag normaal. Maar geniet je er dan nog echt van? Dat geloof ik niet. Te veel ongezonde voeding heeft bovendien een nadelig effect op de gemoedstoestand’, zegt Seidell, die gelooft dat genoeg voedingsstoffen uit evenwichtige voeding zijn te halen. Daarvoor zijn niet per se supplementen voor extra vitaminen en mineralen of kruidenextracten nodig. Goede mediterrane voeding zou haar werk moeten doen.

Medicinaal

Seidell is daarnaast kritisch op het eten van exotische groenten en fruit. De term superfood vindt hij misleidend. Het is wellicht gezond en kan een hoge voedingswaarde bevatten zoals bij cressen, de jong geoogste groenten als kiemen en tuinkers, maar tegenover de zogenaamde superfoods als blauwe bessen, quinoa en gojibessen staat ook milieuschade. Terwijl broccoli, boerenkool en lijnzaad ook heel gezond zijn en tot minder milieuschade leiden. Hij pleit om die reden voor seizoensgroenten en fruit en lokaal geteeld groente en fruit.

Dat betekent overigens niet dat kruiden als kurkumapoeder geen medicinale werking kunnen hebben. Daar is gewoon minder onderzoek naar gedaan. ‘Maar wil je voeding als geneeswijze inzetten, dan kun je het beste met een gezonde leefstijl beginnen en bepaalde vetten, suikers en zout verminderen’, zegt Seidell, die niet alleen is in zijn stelling.

Gezond eten en leven als medicijn bij chronische ziekte is geen utopie meer. Dit publiceerden ook deskundigen van Wageningen University & Research samen met collega’s van andere universiteiten en het RIVM in 2017.5 ‘Vooral bij de behandeling van hart- en vaatziekten, diabetes, nierziekten en diverse darmaandoeningen is met een blijvende verandering van voeding en leefstijl veel gezondheid te winnen voor patiënten.’

Recent concludeerden farmacologen van de Universiteit Utrecht na het inventariseren van ruim tweehonderd onderzoeken naar voedingsmiddelen bovendien dat voedingsstoffen een verrassend vergelijkbare werking als geneesmiddelen kunnen hebben. Waarom voeding zo goed werkt? Volgens dr. Saskia Braber aan de Universiteit Utrecht komt dit doordat voeding zich op dezelfde manier kan binden aan lichaamscellen als medicatie. Cellen kunnen daardoor de kant van de genezing worden opgeduwd. Volgens Braber en collega’s kan dit inzicht leiden tot specifieke diëten die op maat zijn gemaakt om bepaalde aandoeningen tegen te gaan.6

‘Mensen kunnen voeding best meer als medicijn zien. Maar bij een gezonde leefstijl horen ook beweging, natuurbeleving en ontspanning’, stelt Seidell. Het is daarnaast een goed teken dat steeds meer platforms voor een betere leefstijl ontstaan, zoals jeleefstijlalsmedicijn.nl, Smartvitaal.nl of de Healthytarian.org. ‘We moeten kritisch zijn op wat we verkopen als boodschap, om zoveel mensen gezonder te krijgen en te houden in de toekomst.’
Yildiz Celie

Bronnen
1 Pharmacol Rev. 2021 Oct;73(4):198-232.
2 COVID-19 op de Nederlandse Intensive Cares, 2022.
3 Gut. 2021 Jul;70(7):1287-1298.
4 Molecules. 2018 Sep 25;23(10):2454. doi: 10.3390/molecules23102454.
5 Kennissynthese voeding als behandeling van chronische ziekten, 2017.
6 Pharmacol Rev. 2021 Oct;73(4):198-232. doi: 10.1124/pharmrev.120.000063.

Wilt u dit artikel lezen?

Als abonnee kunt u dit artikel gratis lezen door in te loggen op uw account. Nog geen abonnee? Sluit nu een abonnement af.

Andere artikelen van Yildiz Celie

Het leven in één molecuul

Een cocktail aan chemische stoffen

Gewicht blijvend verlagen ís mogelijk

Reset het drievoudige brein

Is nanotechnologie wetenschap van de toekomst?

Marktwerking en zorg?

Veel politici spreken zich uit over marktwerking in de zorg. Volgens sommigen helpt concurrentie om kosten te beteugelen. Volgens anderen leidt het juist tot meer kosten en minder kwaliteit. De uitspraken van voor- en tegenstanders zijn niet altijd onderbouwd. Ten...

Gastcolumn: Emoties kun je als voedsel verteren

Er is de afgelopen jaren een gestage toename te zien van het aantal mensen dat psychische aandoeningen ontwikkelt.1 Dat is zorgelijk, maar eigenlijk ook relatief eenvoudig te veranderen. De kern van het probleem is dat veel mensen hun emoties niet adequaat kunnen...

De borsten

Zacht, rond, fier, stevig, klein, hangend, veranderd of zelfs afwezig na een operatie… Borsten zijn er in vele prachtige soorten en maten. Ze bestaan uit vetweefsel, bindweefsel, ligamenten én borstklieren; elke borst is gevuld met zo’n vijftien tot twintig lobben die...

Holistische hulp bij een kinderwens

Zwanger worden, het lijkt zo vanzelfsprekend. Toch heeft 1 op de 5 stellen vruchtbaarheidsproblemen - en dat worden er steeds meer. In haar praktijk begeleidt Ingrid Schoonveld vrouwen met een onvervulde kinderwens. Schoonveld werkte al jaren in de communicatiesector...

Beter naar je gevoel (leren) luisteren deel 2

In het eerste deel van dit tweeluik las je waarom het een uitdaging kan zijn om naar je gevoel te luisteren. In dit tweede deel gaan we in op het maken van gezonde voedingskeuzen, door een situatie te creëren waarin je op je gevoel kunt leren vertrouwen. Belangrijke...

Yildiz Celie avatar

Over de auteur

Yildiz Celie (1979) is nieuwsgierig naar het leven, optimistisch over duurzaamheid en heeft een achtergrond in de mode. Ze studeerde af aan de kunstacademie in Den Haag. Ze schrijft graag over voeding en gezondheid. Bij The Optimist schrijft zij achtergrondverhalen en verrijkt ze onze magazines met haar analytische geest.
Lees meer artikelen van Yildiz Celie