Interview: oud, ouder, oudste

‘Als ouderdom een ziekte zou zijn, dan is dat in omvang een grotere ramp dan de recente pandemie.’ Aan het woord is arts en historicus David van Bodegom, werkzaam als verouderingswetenschapper bij de Leyden Academy on Vitality and Ageing en als universitair docent aan het LUMC. Momenteel verricht hij onderzoek naar de invloed van peer coaching bij ouderen, zelf-organiserende groepen peers (gelijken), die samen actief bewegen. ‘Oud is een relatief begrip’, zegt hij.

‘De veroudering begint meteen in de baarmoeder, dus je bent al negen maanden ouder dan je denkt. Cellen delen zich en in de celdeling treden foutjes op, veroorzaakt door bijvoorbeeld zuurstofradicalen en oxidanten. Die beschadigen DNA en cellen. Cellen kunnen zich van die beschadigingen herstellen, maar dat levert ook imperfecties op. Bovendien is het vermogen tot celdeling niet onbeperkt. Dat raakt op, het verslijt. Veroudering is niks meer en minder dan slijtage. Daar bestaan geen pillen of middelen voor, wat sommige anti-aging producten ook proberen te suggereren. Maar we kunnen de aftakeling wel beïnvloeden.’

Ontpillen

‘Een ouderdomsziekte als een hartinfarct is net zo dodelijk als een botsing tussen twee auto’s. Het verschil is dat het ongeluk tussen de twee auto’s in 20 seconden is gebeurd en ouderdomsziekten zich opbouwen over een periode van twintig jaar, voordat de fatale klap volgt.’ Zo beschrijft Van Bodegom zijn fascinatie voor verouderingsprocessen in zijn boek Ontpillen. Hij deed promotieonderzoek in Ghana naar hoe mensen verouderen in een omgeving zonder adequate medische zorg, zonder antibiotica en andere pillen. De typische verouderingsziekten die hij als arts in Nederland dagelijks in zijn spreekkamer aantrof, zoals hart- en vaatziekten en diabetes, kwam hij daar nauwelijks tegen.

De inzichten die Van Bodegom opdeed in Ghana deden hem er uiteindelijk toe besluiten om te stoppen met het voorschrijven van pillen. ‘Veel medicijnen pakken symptomen aan en niet het onderliggende probleem’, zo verklaart hij. ‘Het onderliggende probleem ligt vaak in de leefstijl.’ Sinds dertig jaar zijn alle huisartspraktijken en apotheken uitgerust met een folderwand waar de inzichten voor een gezondere leefstijl gratis mee te nemen zijn. Naast alle Postbus 51-publiekscampagnes, de Schijf van Vijf en de 20 minuten bewegen per dag. Het resultaat? Dertig jaar geleden was een derde van de Nederlanders te dik, inmiddels is dat de helft. Meer dan een miljoen mensen hebben obesitas en de voorspelling is dat in 2040 twee derde van de Nederlanders te dik zal zijn. Bewust maken alleen helpt niet. Het denken over gezondheid aan de kant van de medische wereld, ook niet altijd.

Van Bodegom schetst dan ook een behoorlijk somber beeld in zijn boek Ontpillen over hoe we omgaan met onze gezondheid. Niet alleen wij, maar ook de farmaceutische industrie die paradoxaal genoeg vooral veel baat heeft bij mensen die ziek zijn en bij medicijnen voorschrijvende artsen. Met z’n allen geven we jaarlijks 4,3 miljard euro uit aan alle geneesmiddelen die we slikken. Hoewel een deel daarvan absoluut goed besteed is, kan het ook absoluut minder. Van Bodegom reikt in beeld en geschrift veel adviezen, aanbevelingen en praktische en heldere tips aan wat iedereen zelf kan doen om veel gezonder en met minder pillen, fit en vitaal te zijn en ook tot in lengte van jaren te blijven. Maar hoe zit het met de overheid en grote spelers in de gezondheidszorg? Wat kunnen die anders of beter doen?

Van Bodegom: ‘De financiering moet anders. Waarom wel tienduizenden euro’s uitgeven aan reparatie, maar nauwelijks geld investeren in preventie en leefstijlbevordering? Er moet veel meer structurele financiering komen voor programma’s die mensen in beweging krijgen, gezonder laten eten en tools aanreiken om stress en schulden beter te managen. Het rendement in gezondheid daarvan is per euro vele malen hoger dan hoogtechnologische reparatiekunsten in het ziekenhuis. Het is fijn dat die er zijn, maar voorkomen is beter – en goedkoper- dan genezen. Er is meer dan genoeg geld in de zorg, we geven het alleen verkeerd uit.’

Van Bodegom noemt diabetes, hypertensie, dementie, botontkalking, hoog cholesterol, incontinentie en hypertensie als voorbeelden van ouderdomsziekten die met verandering in leefstijl vaak eenvoudiger en doeltreffender zijn aan te pakken dan met pillen.
‘Pillen nemen het van je over. Dat is het effect van het gebruik van medicijnen. Indirect houdt het geneesmiddel daarmee vaak een ongezonde leefstijl in stand’, zegt Van Bodegom. ‘Ik heb daarom op een bepaald moment mijn doktersjas uitgetrokken. Ik wilde me liever inzetten voor het langer gezond houden van mensen, dan proberen ze beter te maken door het voorschrijven van medicijnen.’ Na zijn besluit zich in te zetten voor gezond ouder worden, schreef Van Bodegom meerdere boeken over hoe we dat kunnen bereiken.

Paradox

Het is vooral de omgeving die maakt dat we ouder kunnen worden dan ooit tevoren. Deze is hygiënischer en veiliger, en dagelijks groeien de inzichten uit wetenschappelijke onderzoeken op het gebied van ziekte en genezing. Paradoxaal genoeg is het diezelfde omgeving die ons ook ziek maakt. Van Bodegom: ‘Wij hebben met elkaar in de westerse wereld een omgeving gecreëerd waarin we ziekte en ouderdom redelijk beheersbaar hebben gemaakt. Toch is het diezelfde omgeving die ons op hogere leeftijd ziek maakt. Overal wordt lichamelijke activiteit overgenomen door roltrappen, liften, auto’s, treinen, wasmachines, stofzuigers en keukenapparaten. Tegelijk krijgen we in supermarkten, winkelcentra en op straat een overvloed aan voedsel gepresenteerd. We hebben bedrijven opgericht die de laatste psychologische inzichten en geavanceerde marketing gebruiken om ons te veel, te vet, te zoet en te zout te laten eten. Al dit aanbod speelt in op de biologische mechanismen die we door evolutionaire selectie hebben verkregen, omdat ze ons vroeger hielpen om te overleven. Nu maken ze ons ziek.’

‘De simpele waarheid is dat onze genen niet altijd in onze moderne omgeving passen’, aldus Van Bodegom. Omdat we onze genen niet kunnen aanpassen, is er maar één duurzame oplossing: we moeten onze omgeving aanpassen aan onze genen, zodat we gezond eten, blijven bewegen en voldoende slapen. Want we weten allemaal waarom, maar het blijkt altijd weer lastig vol te houden.’ In het boek 10 jaar cadeau staan tal van voorbeelden waarbij met kleine wijzigingen grote resultaten te behalen zijn: de verwarming iets lager, dan verbrandt het lichaam meer om warm te blijven; fruit in het zicht leggen in de keuken in plaats van de koektrommel; naar de supermarkt met een lijstje, dat voorkomt impulsaankopen; de slaapkamer inrichten voor slapen alleen (of romantiek); een kleiner servies aanschaffen, zodat je minder grote porties eet. Bescheiden en verstandig eten is de allereerste manier om voortijdige aftakeling tegen te gaan. ‘Het ‘1 januari-syndroom’ werkt niet. Goede voornemens zijn geen garantie voor een verandering in leefstijl op termijn. Wat wel werkt, is de routines die je al hebt gebruiken voor kleine veranderingen die makkelijk vol te houden te zijn. Dat resulteert in duurzame verandering’, zegt Van Bodegom.

De trap als fitnessapparaat

Naast minder en gezond eten, ziet Van Bodegom beweging als minstens zo belangrijk om tot op hoge leeftijd vitaal te blijven. ‘Voldoende beweging zorgt voor behoud van spierkracht en vermindert de botontkalking. Ook is elke dag een uur wandelen het beste medicijn om je mentale conditie goed te houden.’ Van Bodegom geeft als voorbeeld voor het stimuleren van vitaliteit door de omgeving, zijn visie op de levensloopbestendige woning. ‘Gelijkvloers is echt geen levensloopbestendigheid. We leven al in een land zonder bergen, en nu gaan we in een moderne levensloopbestendige woning ook nog de laatste verdieping slechten. De trap is een geweldig fitnessapparaat. Het maakt niet uit hoe lang je erover doet. Elke dag traplopen houdt je fit. De trap omhoog lopen versterkt de spieren, de trap omlaag de botten. De trap gebruiken als fitnessapparaat verhoogt de reservecapaciteit van hart, longen en andere organen. Dat betekent dat je minder snel afhankelijk wordt van zorg.’

In het kader van bewegen tegen aftakeling richtte Van Bodegom met zijn collega’s bij Leyden Academy de ‘Vitality Clubs’ op. Het zijn groepen van ouderen vanaf 50 jaar die zich organiseren op wijkniveau om met elkaar te bewegen op vaste tijdstippen in de week en dat self supporting doen. Omdat mensen elkaar stimuleren, blijft de motivatie veel langer bestaan. Van Bodegom rondde recent wetenschappelijk onderzoek af naar de effecten van samen bewegen in Vitality Clubs. ‘De Vitality Clubs zijn gebaseerd op het principe van peer coaching. Mensen helpen elkaar om een gezamenlijk doel te bereiken, in dit geval: bewegen om vitaal, fit en gezond te blijven. De Vitality Clubs hebben als voordeel dat je niet naar een naar zweet stinkende sportschool hoeft te gaan om op rotmuziek in je eentje op een apparaat te trainen.’ De leden van de Vitality Clubs ontmoeten elkaar buiten, het kost 1 euro per week en het programma wordt begeleid door iemand uit de groep die de rol van coach vrijwillig op zich neemt, de peercoach.

Naast het positieve effect van bewegen op gezondheid, brengt het sociale aspect nog een extra voordeel. ‘We weten inmiddels dat vereenzaming van negatieve invloed is op vitaal en fit oud zijn. In de afgelopen tijd, tijdens de lockdown hebben we de effecten daarvan goed kunnen zien. We zijn als mensen nu eenmaal een sociaal zoogdier. Nederland is nog niet zo vertrouwd met beweeginterventies speciaal voor ouderen. Andere landen hebben daar meer ervaring in opgedaan, bijvoorbeeld in China met tai chi en straatdansen. In Cuba is een treffend voorbeeld te vinden in de meer dan 10.000 Circulos de abuelos, ‘grootouderkringen’ waar in totaal 820.976 ouderen drie keer per week samen een uur lang aan ochtendgymnastiek doen en die ook culturele en sociale activiteiten organiseren.’ In totaal telt Nederland op dit moment 17 Vitality Clubs, verspreid door heel Nederland van Heerde tot Oegstgeest en Oldenzaal en Ulft.

Dat mensen oud worden, is evolutionair gezien een vergissing. In de natuur kom je geen hoogbejaarde dieren tegen. Doodsoorzaken voor dieren zijn kou, honger, dorst, ziekte en andere (roof)dieren. Maar nog belangrijker: de leeftijd van dieren is verbonden aan wat er te doen is: voortplanten. Daarmee is het, biologisch gezien, best raar dat wij als mensen een steeds hogere leeftijd bereiken. We zijn de enige soort die ver na de meno- en de penopauze nog voortleven: we zitten gemiddeld twintig tot dertig jaar in reservetijd. Anders gezegd: ver na onze biologische houdbaarheidsdatum leven we nog. Dan is de belangrijkste vraag: hoe blijven we in die levensfase vitaal, fit en gezond?


BRONNEN
1 www.cbs.nl/nl-nl/onze-diensten/methoden/onderzoeksomschrijvingen/korte-onderzoeksbeschrijvingen/doodsoorzakenstatistiek
2 www.vitality-clubs.nl
3 www.henw.org/artikelen/peer-coaching-om-ouderen-gezond-te-houden
4 www.davidvanbodegom.nl
5 Ned Tijdschr Tandheelkd. 2018 May;125(5):257-261
6 D. van Bodegom, R. Westendorp, 10 Jaar cadeau. Amsterdam: Atlascontact 2019
7 D. van Bodegom, Het geheim van de schildpad. Amsterdam: Atlascontact 2019
8 D. van Bodegom, Ontpillen. Amsterdam: Atlascontact 2018

 

Maak kennis met Medisch Dossier

Proefabonnement

  • 3 Nummers voor € 15
  • Toegang tot het online archief
  • Stopt automatisch

Sluit een proefabonnement af >>

 

Gratis opties

Liever even gebruikmaken van de gratis opties? We hebben je er graag bij:

 

Wilt u dit artikel lezen?

Als abonnee kunt u dit artikel gratis lezen door in te loggen op uw account. Nog geen abonnee? Sluit nu een abonnement af.

Andere artikelen van Medisch Dossier

Gastcolumn: Emoties kun je als voedsel verteren

De borsten

Eten als medicijn

Groeien met psychosynthese

Kruiden en voedingsstoffen

Marktwerking en zorg?

Veel politici spreken zich uit over marktwerking in de zorg. Volgens sommigen helpt concurrentie om kosten te beteugelen. Volgens anderen leidt het juist tot meer kosten en minder kwaliteit. De uitspraken van voor- en tegenstanders zijn niet altijd onderbouwd. Ten...

Gastcolumn: Emoties kun je als voedsel verteren

Er is de afgelopen jaren een gestage toename te zien van het aantal mensen dat psychische aandoeningen ontwikkelt.1 Dat is zorgelijk, maar eigenlijk ook relatief eenvoudig te veranderen. De kern van het probleem is dat veel mensen hun emoties niet adequaat kunnen...

De borsten

Zacht, rond, fier, stevig, klein, hangend, veranderd of zelfs afwezig na een operatie… Borsten zijn er in vele prachtige soorten en maten. Ze bestaan uit vetweefsel, bindweefsel, ligamenten én borstklieren; elke borst is gevuld met zo’n vijftien tot twintig lobben die...

Holistische hulp bij een kinderwens

Zwanger worden, het lijkt zo vanzelfsprekend. Toch heeft 1 op de 5 stellen vruchtbaarheidsproblemen - en dat worden er steeds meer. In haar praktijk begeleidt Ingrid Schoonveld vrouwen met een onvervulde kinderwens. Schoonveld werkte al jaren in de communicatiesector...

Beter naar je gevoel (leren) luisteren deel 2

In het eerste deel van dit tweeluik las je waarom het een uitdaging kan zijn om naar je gevoel te luisteren. In dit tweede deel gaan we in op het maken van gezonde voedingskeuzen, door een situatie te creëren waarin je op je gevoel kunt leren vertrouwen. Belangrijke...

Medisch Dossier avatar

Over de auteur

Lees meer artikelen van Medisch Dossier