Vergeet cholesterol – er is toenemend bewijs dat stress de belangrijkste oorzaak is van hartaandoeningen.

Ken Wilkinson was niet bang voor zijn periodieke hartcontrole. De lipidenniveaus in zijn bloed waren normaal en zijn cholesterolwaarden waren perfect volgens het boekje. Niet zo gek eigenlijk voor een man die tofu at in plaats van rundvlees en altijd de gezondste opties koos. Hij legde de 24 kilometer naar de kliniek zelfs rennend af.

Maar daar drong de cardioloog aan op een spoedoperatie, want zijn slagaderen waren ernstig dichtgeslibd en hij kon elk moment een levensbedreigende hartaanval krijgen.

Het sloeg nergens op, althans niet volgens de heersende theorie dat hartziekten worden veroorzaakt door het eten van vet voedsel. Ken hield echter een voorbeeldig dieet aan, maar wat zijn cardioloog niet wist was dat hij rouwde om de dood van zijn jonge zoon; het ziet ernaar uit dat zijn bloedvaten en hart beschadigd waren door zijn verdriet.

Wat Ken overkwam is niet uniek. In de weken na de dood van een kind is het risico op een plotselinge hartaanval bij de ouders drie keer hoger dan normaal, en het risico blijft jaren daarna 20 procent hoger, volgens onderzoekers die de hartgezondheid evalueerden van 126.000 ouders die een kind hadden verloren.1

Het overlijden van een kind is een van de meest stressvolle dingen die we kunnen meemaken, maar andere stress kan ook hart- en vaatziekten (HVZ) veroorzaken. Mensen die sociaal geïsoleerd zijn, hebben 1,5 keer meer kans op hartaandoeningen, terwijl het risico voor mensen die last hebben van stress op het werk 1,3 keer hoger ligt. Stress, woede en depressie kunnen allemaal HVZ, hartaanvallen en beroertes veroorzaken, zeggen onderzoekers van University College London.2

Het idee is niet nieuw. De Engelse arts William Heberden merkte in de 18e eeuw al op dat ‘angina pectoris wordt verergerd door een stoornis van de geest’, terwijl een journalist in 1872 in de London Times schreef dat de stijging van het aantal sterfgevallen door hartaandoeningen het resultaat was van ‘grote mentale spanning en haastige opgewondenheid’. Zelfs dit jaar suggereerde een kop in de New York Times dat ‘stress misschien wel de ergste vijand van je hart’ is.3

De vetarme mythe

De meeste cardiologen zijn het daarmee niet eens. Zij houden in plaats daarvan vast aan de voeding-harthypothese, die stelt dat verzadigd vet in onze voeding zorgt voor verhoging van onze LDL-cholesterolniveaus, gewoonlijk het ‘slechte’ cholesterol genoemd, dat leidt tot het dichtslibben van onze slagaderen (atherosclerose), beperking van de bloedstroom naar het hart en uiteindelijk een hartaanval of beroerte.

Deze theorie leidde tot de opkomst van de miljardenindustrie van cholesterolverlagende statines en van vetarme voedingsmiddelen en dranken, maar er was slechts weinig ondersteunend bewijs. Zoals verwoord stond in een overzichtsartikel: ‘In 1983 werden dieetaanbevelingen ingevoerd voor 220 miljoen Amerikaanse en 56 miljoen Britse burgers, zonder ondersteunend bewijs uit gerandomiseerde, gecontroleerde onderzoeken.’4

Om tot deze conclusie te komen, analyseerden onderzoekers van de RCSI University of Medicine and Health Sciences in Dublin 21 onderzoeken om te achterhalen welke invloed statines hadden op het verminderen van het risico op een hartaanval, beroerte en overlijden. Met andere woorden, als je LDL-cholesterolgehalte daalt, neemt je risico op hartaandoeningen dan ook af?

Bij veel van de onderzoeken die ze beoordeelden, was het relatieve risico gebruikt als maatstaf voor de effectiviteit van de medicijnen. Verschillende onderzoeken toonden aan dat de medicijnen het risico op een hartaanval met 29 procent verlaagden, maar het relatieve risico is een statistisch handigheidje dat stelselmatig wordt gebruikt door medicijnonderzoekers.

Als het absolute risico bijvoorbeeld inhoudt dat twee op de honderd mensen een hartaandoening krijgen, betekent een medicijn dat het risico met 50 procent verlaagt, dat slechts één op de honderd mensen het probleem zal hebben. ‘Vijftig procent’ staat mooi in krantenkoppen, maar in feite helpt het medicijn slechts 1 procent van de mensen.

Toen de Ierse onderzoekers op alle onderzoeken de maatstaf van het absolute risico toepasten, verdwenen de voordelen. Voor het medicijn dat bij 29 procent van de mensen hielp, was het absolute risicovoordeel slechts 1,3 procent.5

Deze resultaten hebben een diepere betekenis; ze suggereren dat LDL-cholesterol geen oorzaak is van hartaandoeningen. Hoewel statines de cholesterolspiegels wel verlaagden, hadden ze geen enkele invloed op het aantal hartaanvallen.

In de stress zitten

Ondanks het gebrek aan solide bewijs, lukt het maar niet om de dieet-cholesteroltheorie te laten verdwijnen – maar ook het idee dat stress HVZ veroorzaakt zal niet weggaan. Maar eerst: wat bedoelen we eigenlijk met stress? In wezen is stress elke situatie waarin we het gevoel hebben dat we geen controle meer hebben, of waarin we ons overweldigd voelen. Het kan worden veroorzaakt door problemen op het werk, in een huwelijk, financiële problemen, door de dood van een kind of geliefde en zelfs, zoals Andrew Steptoe van University College London veronderstelt, door een trauma dat je als kind hebt meegemaakt.2

Zelfs de plotselinge stress van natuurrampen kan het aantal hartaanvallen verhogen. In 1994 vervijfvoudigde het aantal in Californië op de dag dat er een grote aardbeving was, terwijl het aantal hart- en vaatziekten in Athene direct na de aardbeving van 1981 verdubbelde.

Kantoorpersoneel dat te maken kreeg met een ‘deadline onder hoge druk op het werk’ had zes keer meer kans om een ​​hartaanval te krijgen in de eerste 24 uur nadat de deadline was verstreken.6
Grote onderzoeken hebben deze bevindingen bevestigd. Uit de INTERHEART-studie, die ongeveer 25.000 mensen volgt, is gebleken dat stress op het werk het risico op een hartaanval verhoogt en dat degenen die het meeste risico lopen te maken hebben met voortdurende stress.7

Het PURE-onderzoek, dat de gezondheid van meer dan 115.000 mensen volgde, concludeerde dat degenen die gedurende het grootste deel van de 10 jaar van het onderzoek hoge stressniveaus hadden, 22 procent meer kans hadden om HVZ te ontwikkelen.8

Hartbrekend

Sterven aan een gebroken hart is misschien voer voor een roman, maar cardiologen hebben ontdekt dat het ook echt gebeurt. Mensen die intense psychische spanning hebben ervaren, zoals na een overlijden, een gewelddadige aanval of een groot financieel verlies, vertonen plotselinge schade aan het hart overeenkomend met een echte hartaanval, meestal één tot vijf dagen na de gebeurtenis.9

Een gebroken hart heeft zelfs een medische naam, takotsubo-cardiomyopathie. Dit is een plotselinge verzwakking van de hartspier, die steevast wordt veroorzaakt door acute stress, waaronder lichamelijke inspanning.

De Braziliaanse cardioloog Quintiliano H. de Mesquita ging nog een stap verder met zijn myogene theorie. Na duizenden patiënten te hebben behandeld die een plotselinge hartaanval hadden gehad – maar die geen dichtgeslibde slagaderen hadden – concludeerde Mesquita dat een hartaanval in het hart zelf ontstaat en niet vanuit geblokkeerde slagaderen.

Hij had ook opgemerkt dat bloedverdunners, die plaque in verstopte slagaderen verwijderen, niet zorgden voor omkering van de onstabiele angina pectoris – hevige pijn op de borst – een stadium dat meestal voorafgaat aan een hartaanval. Cardiotonische (hartspier-versterkende) medicijnen – zoals digoxine en digitoxine – werden daarentegen al jaren met succes gebruikt om angina pectoris en hartaanvallen te behandelen, door de efficiëntie van het hart zelf te vergroten en de pompfunctie ervan te verbeteren.

De verharding van de slagaderen, die centraal staat in de theorie van cholesterol uit voeding, vindt volgens De Mesquita plaats wanneer het hart begint te falen en niet genoeg bloed door de slagaderen kan pompen om ze soepel te houden.

De gezondheid van de slagaderen heeft daarentegen weinig te maken met hartaandoeningen. Het hart kan deels verzwakt raken door alle gebruikelijke verdachten, zoals roken, hoge bloeddruk en diabetes, omdat ze de afgifte veroorzaken van stresshormonen, zoals adrenaline. Plotselinge stress kan de genadeslag zijn voor een deel van het hart dat al verzwakt is.

Het ligt niet aan cholesterol

Hartziekten zijn nog steeds een mysterie. Hoewel statinegeneesmiddelen onlangs wereldwijd een miljard dollar opbrachten en vetarme voedingsmiddelen niet ver achterblijven, is HVZ nog steeds onze belangrijkste doodsoorzaak. Er komt steeds meer bewijs dat verzadigde vetten het LDL-cholesterol niet verhogen, hoewel bewerkte voedingsmiddelen wel een mogelijke rol spelen.

De belangrijkste boosdoener lijkt eerder stress in zijn vele vormen te zijn, zoals we intuïtief altijd al hebben gevoeld, hoewel stress subjectief is. Wat de een met gemak aankan, maakt de ander tot een trillend wrak.

Maar dat neemt niet weg dat meer mensen sterven aan een gebroken hart dan aan cholesterol.

Bronnen
1 PLoS Med, 2021; 18(9): e1003790; Annu Rev Public Health, 2013; 34: 337–54
2 New York Times, Jan 3, 2022
3 Open Heart, 2015; 2(1): e000196 JAMA Intern Med, 2022; doi: 10.1001/jamainternmed.2022.0134
4 J Epidemiol Community Health, 2005; 59: 23–30
5 Lancet, 2004; 364(9438): 953–62
6 JAMA Netw Open, 2021; 4(12): e2138920
7 J Am Coll Cardiol, 2018; 72(16): 1955–71