Orthorexia nervosa

In deze nieuwe rubriek Focus zal Cindy de Waard vanuit een brede blik en visie orde in de chaos van gezondheidsnieuws proberen te scheppen. Deze keer staat orthorexia nervosa centraal. Een relatief nieuw begrip waarmee we extreme dwangmatigheid tot gezond eten bedoelen. Hoe denken experts over deze eetstoornis en bestaat er zoiets als te gezond leven?

Wat als een gezonde leefstijl uw leven gaat beheersen? Gezondheidsprofessionals geven aan dat ze steeds vaker jonge mensen zien die obsessief met gezond eten en een gezonde leefstijl bezig zijn. Enkele jaren geleden is hier een naam aan gegeven, namelijk orthorexia nervosa. Door een onbedwingbare drang om gezond te eten (en veel te sporten) raakt men in het uiterste geval in een sociaal isolement en kan er onomkeerbare gezondheidsschade ontstaan. Wat begint als een gezond voedingspatroon leidt op termijn tot overmatige uitsluiting van voedingsmiddelen, omdat deze ongezond zouden zijn. Uiteindelijk wordt een voedingspatroon zodanig beperkt dat er ondervoeding ontstaat. Zodra iemand afwijkt van zijn voedingspatroon en dus ogenschijnlijk zondigt, ontstaat er een schuldgevoel, schaamte en een grote angst en stress om ziek te worden.1,2

De aandoening is tot op heden niet erkend in de medische wereld en daarom is het moeilijk om in te schatten hoeveel mensen leiden aan dwangmatig bezig zijn met hun gezondheid. Geschat wordt dat ongeveer 7 procent van de mensen met de stoornis kampt en dit percentage kan oplopen tot 35 tot 58 procent in risicogroepen.3

Uit een onderzoek gepubliceerd in 2013 blijkt dat diëtisten, gezondheidsprofessionals in het algemeen en kunstenaars het grootste risico lopen op de eetstoornis. Risicofactoren zijn obsessieve- of compulsieve karaktertrekken, extreem perfectionisme, prestatiegerichtheid en een hoge sociaaleconomische status. Men krijgt dus niet zomaar een eetstoornis, er moet een bepaalde aanleg zijn en de persoon moet in een omgeving verkeren waarin de aanleg tot uiting kan komen.3

Wat zegt de wetenschap?

De Amerikaanse arts Steven Bratman was de eerste die de obsessieve gewoonte om gezond te eten in 1997 een naam gaf. Volgens Bratman begint de aandoening vaak als een onschuldige gewoonte om de gezondheid te verbeteren of een manier om ziekte te genezen. Op termijn wordt een gezonde gewoonte echter een obsessie, waarbij veel tijd besteed wordt aan het plannen van maaltijden en het uitzoeken wat gezond is en wat niet. De volgende stap is dat mensen hun omgeving belerend gaan benaderen. Ondertussen wordt het eetpatroon steeds minder divers en ontstaan er problemen in het sociale leven. Iemand kan, doordat hij of zij weigert ‘ongezonde voeding’ te eten of een gezonde leefstijl steeds ter sprake brengt, vrienden kwijtraken.2

Deskundigen zijn het nog niet eens of orthorexia een bestaande stoornis is en als dit al het geval is, waar de aandoening dan precies thuishoort in het spectrum van eetstoornissen. Twee jaar geleden startte hoogleraar Eric van Furth in samenwerking met het Leids Universitair Medisch Centrum een onderzoek naar orthorexia, maar ook binnen Nederland zijn de meningen van deskundigen verdeeld. Hoogleraar voedings- en eetstoornissen Sandra Mulkens vindt orthorexia helemaal geen nieuwe eetstoornis. Zij geeft aan dat de aandoening al sinds 2013 in het handboek van de psychiatrie staat (het DSM-5) onder de naam Avoidant, Restrictive Food Intake Disorder (AFRID). Deze aandoening wordt breed gekenmerkt door eetproblemen die ontstaan uit selectief eten of te weinig eten uit angst voor een ongezond lichaam. Een uitleg die flinke gelijkenis vertoont met de definitie van orthorexia nervosa.4,5

Een dun lijntje

De grens tussen interesse in een gezonde leefstijl en een fixatie voor gezond eten lijkt klein te zijn. Het is natuurlijk alleen maar aan te moedigen als iemand probeert verantwoorde maaltijden te eten en het gebruik van zoete tussendoortjes beperkt. Gezond eten zal zowel de lichamelijke- als psychische gezondheid verbeteren. Waar ligt dan de grens tussen gezond en obsessief?

Een arts heeft nog geen goede middelen tot zijn beschikking om te bepalen wanneer de grens overschreden wordt (zie ook het kader ‘Wel of geen orthorexia, hoe wordt dat bepaald?’). Met een dosis gezond verstand kunnen we echter een eind komen. Zodra er negatieve gedachten een rol gaan spelen, er angsten ontstaan, de persoon onder zijn gedachten gaat lijden en/of het gedrag het normaal functioneren in de weg gaat staan, dan kan men spreken van een probleem. Een verdere diagnose is daarna niet vanzelfsprekend, de aandoening is immers niet erkend. Bij een vermoeden van een eetstoornis dienen er een aantal aandoeningen uitgesloten te worden, waaronder anorexia nervosa en een obsessieve-compulsieve stoornis (OCD). Ook lichamelijke klachten moeten nader bekeken worden, zoals een beperkt eetpatroon door maagdarmklachten. Het benoemen van de aandoening lijkt daarom op dit moment meer te bestaan uit het uitsluiten van andere stoornissen.6

Van Furth verwacht niet dat erkenning van de stoornis op korte termijn zal plaatsvinden. Hiervoor bestaat er nog te veel discissue over de definitie. Verder is er ook weerstand vanuit de medische wereld en de maatschappij om gedrag en gezondheid verder te medicaliseren.

Gelukkig geven gezondheidsprofessionals aan dat ze ondanks het gebrek aan erkenning, wel uit de voeten kunnen met de behandelingen die al bestaan voor andere eetstoornissen waarin normaliseren van het eetpatroon en behandeling van onderliggende angsten centraal staan, zoals cognitieve gedragstherapie.4,7

Zijn (social) media de boosdoener?

Ondanks dat er nog niet heel veel bekend is over de oorzaken van de aandoening, wordt er al snel gewezen naar de rol die social media spelen. Op verschillende platformen, waaronder Instagram, word je overladen met tips en recepten voor een gezonde leefstijl en je struikelt over de ‘fitboys’ en ‘fitgirls’. U zou al snel het gevoel krijgen dat het grootste deel van de wereld het beter doet dan u of een gelukkiger leven leidt. Door de jaren heen is al veel onderzoek gedaan naar de rol van (social) media op het ontstaan van een negatief zelfbeeld. Hieruit blijkt met grote regelmaat dat de invloed van social media op het zelfbeeld van gelukkige mensen beperkt is. Geluk zorgt er mogelijk voor dat mensen berichten minder op zichzelf betrekken. Ongelukkige mensen hebben daarentegen de neiging zichzelf te gaan spiegelen aan de fitboys en -girls. Dit kan ervoor zorgen dat hun eigen gedrag extremer gaat worden. Hiermee wordt duidelijk dat (social) media niet de oorzaak zijn van het ontstaan van een eetstoornis, maar dat social media wel een van de factoren kan zijn die een rol spelen in de ontwikkeling van een eetprobleem.8

Verder moet de invloed van de cultuur niet onder-schat worden. Binnen onze Westerse, individualistische cultuur, zijn we mogelijk bevattelijker voor invloeden van buitenaf, dan mensen met een sterk groepsgevoel vanuit onder andere de familie of een religie.1

Concluderend

Het is duidelijk dat het hebben van een gezonde leefstijl de gezondheid alleen maar ten goede zal komen.

Er bestaat een zeer dun, bijna ondefinieerbaar lijntje tussen gezond en obsessief. Helaas ligt in de populaire media de focus voornamelijk op het eetpatroon en niet op de onderliggende, psychische problemen, zoals een angststoornis. Hierdoor ontstaat het risico dat het eetprobleem niet serieus genomen wordt. Ondanks dat er ook in de medische wereld nog veel onduidelijkheid heerst rondom orthorexia nervosa, kunnen de symptomen die de eetstoornis kenmerken door middel van cognitieve gedragstherapie wel behandeld worden. Voorlopig zal de vraag nog wel blijven bestaan of het hier gaat om een nieuwe eetstoornis, een hype of het medicaliseren van gezondheid.

Literatuur
1. BMC Psychiatry. 2014 Feb 28;14:59
2. Eat Behav. 2016 Apr;21:11-7
3. Eat Weight Disord. 2013 Jun;18(2):103-11
4. https://www.volkskrant.nl/wetenschap/orthorexia-nervosa-is-geen-nieuwe-eetstoornis-zegt-hoogleraar-angst-voor-ongezond-eten-staat-al-in-de-dsm-5-~b1d6b3df/
5. J Adolesc Health. 2014 Jul;55(1):49-52
6. Eat Weight Disord. 2018 Nov 9
7. https://www.nationalezorggids.nl/interviews/nieuws/43114-hoe-gezond-zijn-fitboys-en-fitgirls-eigenlijk.html
8. Personality and Individual Differences. 2015 Nov;86:217-221

Orthorexia of anorexia?

De termen orthorexia nervosa en anorexia nervosa lijken erg op elkaar, maar het zijn twee verschillende aandoeningen. Bij orthorexia nervosa overheerst een grote drang om zo gezond mogelijk te leven in de angst om ziek te worden. Bij anorexia nervosa vindt de persoon dat er niet gegeten mag worden, omdat er een grote angst bestaat om dik te worden of men zich dik vindt. Waar een anorexia-patiënt niet eet, eet een orthorexia patiënt enkel zeer specifieke voedingsmiddelen. Dat wil niet zeggen dat orthorexia nervosa minder gevaarlijk is. De eenzijdige voeding kan leiden tot maagdarmklachten en uiteindelijk ernstige ondervoeding en hartproblemen. Bovendien blijkt uit ervaringsverhalen dat orthorexia nervosa een voorstadium zou kunnen zijn van anorexia nervosa.

Wel of geen orthorexia, hoe wordt dat bepaald?

Omdat de aandoening in de medische wereld niet als zodanig erkend wordt, bestaat er ook nog geen officiële test voor. Vanaf 1997, met de introductie van de aandoening door Bratman, zijn er wel verschillende methoden getest om te bepalen of iemand een ziekelijke relatie heeft met gezond eten. De Bratman test bestaat uit 10 vragen. Worden 3 of 4 van de vragen met ‘ja’ beantwoord, dan is er een mogelijkheid dat iemand naar orthorexia neigt. Beantwoordt men meer dan 4 vragen met ‘ja’, dan is er een verhoogde kans op orthorexia. De vraag is of men aan de hand van 10 ja/nee-vragen een diagnose kan stellen. Donini en collega’s hebben de test daarom verder uitgewerkt. De test staat bekend onder de naam ‘ORTO-15’ en omvat 15 vragen die met een schaalverdeling (nooit, soms, geregeld, vaak) worden ingevuld. De test bevat de volgende vragen:
• Als u eet, let u dan op de hoeveelheid calorieën?
• Als u eten gaat kopen, bent u dan in de war over wat u moet kopen?
• Heeft u in de laatste 3 maanden verontrustende gedachten gehad over voeding?
• Worden uw voedselkeuzes bepaald door uw zorgen om uw gezondheid?
• Is de smaak van het eten belangrijker dan de kwaliteit van uw eten?
• Bent u bereid meer te betalen voor gezonder eten?
• Houden de zorgen over voedsel u meer dan 3 uur per dag bezig?
• Staat u uzelf toe om te ‘zondigen’?
• Denkt u dat uw eetgedrag beïnvloed wordt door uw humeur?
• Denkt u dat het eten van uitsluitend gezonde voeding uw gevoel van eigenwaarde vergroot?
• Heeft uw voedingspatroon invloed op uw leefstijl en sociale leven?
• Denkt u dat het eten van gezond voedsel uw uiterlijk verbetert?
• Voelt u zich schuldig als u ‘zondigt’?
• Denkt u dat er ook ongezonde voeding te koop is?
• Eet u alleen?
In 2014 werd een voorstel gedaan om de lijst verder uit te bereiden met 10 vragen:
• Ik eet alleen gezonde voeding.
• Ik eet altijd volgens mijn eigen eetschema.
• Seks speelt geen belangrijke rol in mijn leven.
• Overgewicht is een teken van zwakte.
• Ik vermijd eten met een bepaalde kleur.
• Ik heb een afkeer van mensen die hun verlangens niet onder controle hebben.
• Ik eet altijd dezelfde maaltijden.
• Ik denk dat de meeste mensen zelf verantwoordelijk zijn voor een ziekte die ze hebben.
• Ik ben kritisch naar mensen die geen gezonde leefstijl hebben.
• Ik besteed veel tijd aan het bereiden van mijn maaltijden.
Met name de toevoeging van deze laatste vragen, lijkt tot een betere test te leiden. Om te bepalen of de test inderdaad beter in staat om uit te wijzen of iemand orthorexia heeft, is meer onderzoek nodig in een brede populatie.

Literatuur
1. BMC Psychiatry. 2014 Feb 28;14:59.

Niet gezond meer

In mei en juni 2018 zond de NPO de serie ‘Niet gezond meer’ uit, waarin Jet van Nieuwkerk op zoek ging naar de kenmerken van en behandelmogelijkheden bij orthorexia nervosa. Aanvankelijk begon Van Nieuwkerk aan de documentaire met het idee dat ze zelf de aandoening gehad heeft. Professor Eric van Furth was hier na een gesprek met haar echter niet zo zeker van.

De serie heeft een aantal experts de wenkbrauwen doen fronzen. Er werden vraagtekens gezet bij het gevaar van zelfdiagnose en er kwam kritiek over de manier waarop eetstoornissen in beeld werden gebracht. Werd er niet een hype van gemaakt? Of nog erger, werd een ernstige aandoening niet gebagatelliseerd?

Los van de betreffende serie kwam er een interessante discussie op gang. In een race om de kijkcijfers wordt informatie vaak in hapklare brokken aangeboden, waardoor de kern van een probleem gemist wordt en men soms kort door de bocht gaat. In het geval van orthorexia wordt er bijvoorbeeld gefocust op het eetgedrag, maar in essentie is het onderliggende probleem een angststoornis. Hier wordt echter niet de nadruk op gelegd, omdat het minder aansprekend is voor de kijkers. Als het echte verhaal om wat voor reden dan ook niet verteld kan worden, moeten we er dan een vertekend verhaal van maken om de focus op een onderwerp te krijgen?

Bronnen
1. https://www.npo3.nl/niet-gezond-meer/VPWON_1289222
2. https://tonic.vice.com/nl/article/nekqz7/jet-van-nieuwkerk-eetstoornis-orthorexia

Cindy de Waard is natuurgeneeskundige en farmaceutisch wetenschapper. Zij heeft zich enkele jaren beziggehouden met wetenschappelijk onderzoek op het gebied van darmgezondheid en zij focust zich momenteel op het behandelen van mensen met darmgerelateerde klachten. Naast haar werkzaamheden als therapeut geeft zij als tekstschrijver en docent/spreker gezondheidsvoorlichting. Door het maken van de vertaalslag van wetenschappelijk onderzoek naar praktische informatie hoopt zij een brug te kunnen slaan tussen complementaire en reguliere gezondheidszorg. Meer informatie kunt u vinden op de website www.jouwgezondedarmen.nl
 

Wilt u dit artikel lezen?

Als abonnee kunt u dit artikel gratis lezen door in te loggen op uw account. Nog geen abonnee? Sluit nu een abonnement af.

Andere artikelen van Cindy de Waard

Beter naar je gevoel (leren) luisteren deel 2

Luister (niet) altijd naar je gevoel; Deel 1

Wat leren traditionele voeding en leefpatronen ons?

Aderverkalking: Een Stille Bedreiging voor de Gezondheid

Breekbare botten: Kun je osteoporose tegengaan?

Marktwerking en zorg?

Veel politici spreken zich uit over marktwerking in de zorg. Volgens sommigen helpt concurrentie om kosten te beteugelen. Volgens anderen leidt het juist tot meer kosten en minder kwaliteit. De uitspraken van voor- en tegenstanders zijn niet altijd onderbouwd. Ten...

Gastcolumn: Emoties kun je als voedsel verteren

Er is de afgelopen jaren een gestage toename te zien van het aantal mensen dat psychische aandoeningen ontwikkelt.1 Dat is zorgelijk, maar eigenlijk ook relatief eenvoudig te veranderen. De kern van het probleem is dat veel mensen hun emoties niet adequaat kunnen...

De borsten

Zacht, rond, fier, stevig, klein, hangend, veranderd of zelfs afwezig na een operatie… Borsten zijn er in vele prachtige soorten en maten. Ze bestaan uit vetweefsel, bindweefsel, ligamenten én borstklieren; elke borst is gevuld met zo’n vijftien tot twintig lobben die...

Holistische hulp bij een kinderwens

Zwanger worden, het lijkt zo vanzelfsprekend. Toch heeft 1 op de 5 stellen vruchtbaarheidsproblemen - en dat worden er steeds meer. In haar praktijk begeleidt Ingrid Schoonveld vrouwen met een onvervulde kinderwens. Schoonveld werkte al jaren in de communicatiesector...

Beter naar je gevoel (leren) luisteren deel 2

In het eerste deel van dit tweeluik las je waarom het een uitdaging kan zijn om naar je gevoel te luisteren. In dit tweede deel gaan we in op het maken van gezonde voedingskeuzen, door een situatie te creëren waarin je op je gevoel kunt leren vertrouwen. Belangrijke...

Cindy de Waard avatar

Over de auteur

Cindy de Waard is natuurgeneeskundige en farmaceutisch wetenschapper. Zij heeft zich enkele jaren beziggehouden met wetenschappelijk onderzoek op het gebied van darmgezondheid en richt zich op dit moment op het behandelen van mensen met darm gerelateerde klachten. Naast haar werkzaamheden als therapeut geeft zij gezondheidsvoorlichting met als doel het belang van een gezonde darm onder de aandacht te brengen.
Lees meer artikelen van Cindy de Waard