Stress: ziek van het ‘ieder voor zich’

Stress, de ziekte van de 21 eeuw,accepteren we als een onvermijdelijke bijkomstigheid van het moderne jachtige bestaan. Maar klopt dat wel? In dit artikel leest u over andere oorzaken. Stress blijkt vooral te ontstaan door een gevoel van isolatie: Van onze familie,omgeving en zelfs van god.

Stress is een van de grote uitdagingen van de moderne tijd. Als we er niet mee leren omgaan en eronder blijven lijden, lopen we het risico sneller oud te worden en vergroten we de kans op allerlei kleine kwalen, zoals vermoeidheid, spijsverteringsproblemen, hoofdpijnen, obstipatie, psoriasis en allergieën, maar ook van levensbedreigende problemen zoals kanker of een hartaandoening.

In essentie is stress geen ‘slecht’ verschijnsel. Het maakt deel uit van de natuurlijke reactie van het lichaam, ‘vechten of vluchten’, op direct gevaar of uitdaging. Bij deze autonome (automatische) lichamelijke reactie komen hormonen vrij zoals de catecholaminen, waaronder dopamine, adrenaline en noradrenaline, evenals glucocorticoïden zoals cortisol (het primaire ‘stresshormoon’, ook wel bekend als ’hydrocortison’ in synthetische vorm) en androgenen zoals DHEA (dehydro-epiandrosteron).

Die stoffen, hoe natuurlijk ze ook zijn, worden schadelijk als de stress chronisch wordt, als het lichaam constant en ten onrechte in de ‘vechten of vluchten’-modus staat. Bij chronische stress stijgt het cortisolgehalte, waardoor het gehalte DHEA daalt. Die chemische disbalans kan uiteindelijk resulteren in een hartziekte , hypothyroïdie (een vertraagde schildklierwerking), prostaat- of borstkanker, menstruatiestoornissen, osteoporose (botontkalking), en autoimmuunziekten zoals SLE (systemische lupus erythematosus) en reumatoïde artritis1,2. Zo werd bij een recent onderzoek een direct verband aangetoond tussen stress en coronaire hartziekte (ziekte van de kransslagaderen). Britse onderzoekers maakten daarbij een profiel van 10.308 mannelijke en vrouwelijke ambtenaren in Londen3.

Wat is stress?

Wat chronische stress precies is, weet eigenlijk niemand. In de geneeskunde zijn ze namelijk nog steeds niet tot overeenstemming gekomen over een definitie, al heeft het American Institute of Stress (www.stress.org) er twee geformuleerd die wel vrij algemeen aanvaard worden. Deze luiden: ‘fysieke, mentale of emotionele druk of spanning’; en ‘een toestand of gevoel dat iemand ervaart als hij of zij meent dat er meer geëist wordt dan de eigen persoonlijke en sociale bronnen kunnen opbrengen’.

Zelfs de oorsprong van de term is problematisch. De pionier van het stressonderzoek, de Slowaakse endocrinoloog Hans Selye (1907-1982), hanteerde als eerste de term ‘stress’, maar naderhand was hij er niet gelukkig mee. Toen hij die term introduceerde, wist hij niet dat het woord al sinds de zeventiende eeuw in de wetenschap gebruikt werd. Achteraf had hij liever het woord ‘strain’ gekozen.

De symptomen van stress verschillen per persoon, ook in intensiteit en duur. Bovendien zijn de factoren die stress uitlokken, ‘stressoren’ zoals Selye ze noemde, bij iedereen anders. Stress zit trouwens niet alleen maar ‘tussen de oren’, zo blijkt uit baanbrekend onderzoek van Rollin McCraty en collegae, uitgevoerd aan het Institute of HeartMath in Boulder Creek, Californië. Bij een onderzoek met 26 deelnemers ontdekte McCraty namelijk dat het hart een orgaan is met receptoren die op emotionele stimuli reageren, soms zelfs voordat die optreden4.

De medische aanpak

Door de onzekerheid over de precieze aard van de aandoening is het voor artsen moeilijk te bepalen hoe ze mensen die aan chronische stress lijden, het best kunnen behandelen. In ernstige gevallen kunnen ze een angstreducerend middel voorschrijven zoals diazepam (Valium), een benzodiazepine, of een antidepressivum van het type selectieve serotonine heropnameremmer (SSRI), zoals fluoxetine (Prozac). Maar vaak raden ze de patiënt gewoon aan de situatie te veranderen die de chronische stress oplevert, of de respons op de chronische stress te veranderen.

Soms is het inderdaad genoeg de situatie te veranderen. Denk aan iemand die last heeft van zeer luidruchtige buren of onder een aanvliegroute woont. Als hij verhuist, zal hij daar geen stress meer van krijgen. Vaak ontstaat stress echter door een veelheid aan kleine dagelijkse gebeurtenissen die ieder op zichzelf kleine prikkels vormen die stress opleveren5. Dat zou kunnen betekenen dat stress, die wordt opgebouwd, een chemische respons wordt die het lichaam bij wijze van gewoonte ontwikkelt. In zo’n geval moet die gewoonte worden veranderd.

De technische term voor de manier waarop het lichaam stress onder controle krijgt, is ‘allostase’, de vaardigheid van het lichaam om door verandering tot een harmonieuze staat te komen. Die term is in 1988 geïntroduceerd door Sterling en Eyre als naam voor ‘een extra proces voor het herstel van de homeostase’6. Gelukkig zijn er vele bewezen methoden die ons kunnen helpen tot allostase te komen door onze respons op de gebeurtenissen en uitdagingen van het leven te veranderen.

Mind-technieken

Er zijn vele meditatie- en mind-technieken die effectief kunnen zijn om onze respons op gebeurtenissen die ons gewoonlijk te veel stress opleveren, te veranderen. Bij één onderzoek werden twee technieken aangeleerd (mindfulness stressreductie, MSR en Cognitieve Gedragstherapie, CGT) aan een groep van vijftig volwassenen. Het MSR-programma was een cursus van acht weken waarin meditatie, eenvoudige yoga en lichaamsscanning werden gebruikt. Bij de CGT werden er cognitieve en gedragsoefeningen gedaan om de manier van denken te veranderen en de bezorgdheid te laten afnemen. Bij CGT verbeterden er zes van de acht markers van stress, terwijl bij MSR alle acht factoren verbeterden7.

Mindfulness meditatie hielp ook depressie te verlichten onder 91 vrouwen met fibromyalgie. Deze vrouwen waren in twee groepen verdeeld. Eén bestond uit 51 deelnemers die de meditatietechniek aanleerden, terwijl de andere 40 vrouwen als controlegroep dienden om later vergelijkingen te kunnen maken. In de meditatiegroep werden aan het eind van de acht weken durende studie significante verbeteringen gevonden van depressieve symptomen8.

CGT deed het nog beter bij een onderzoek met elf patiënten. Zij rapporteerden allemaal dat hun angstgevoelens, bezorgdheid, depressie en stemmingswisselingen minder waren geworden aan het eind van een behandelperiode9. Ook Transcendente Meditatie (TM) is een effectieve methode om stress te verminderen; deze kan zelfs het leven verlengen. Volgens de verzamelde gegevens van 202 patiënten die deelnamen aan twee gerandomiseerde, gecontroleerde onderzoeken en die ofwel prehypertensie hadden (hoog-normale bloeddruk) ofwel hypertensie in een vroeg stadium (stadium I: licht verhoogde bloeddruk), vergrootten diegenen die in de follow-upperiode van achttien jaar aan TM deden, hun overlevingskans met 23 procent, nam het aantal gevaarlijke hartaandoeningen onder hen met 30 procent af en waren er onder hen 49 procent minder sterfgevallen aan kanker. De conclusie van de onderzoekers was dat de stressreducerende aanpak van TM een belangrijke oorzaak was dat deze patiënten langer leefden en zo gezond waren10.

Yogameditatie had een soortgelijk positief effect bij twaalf patiënten in vergelijking met mindfulness-meditatie. Na drie maanden bleek de yogameditatiegroep (met kundalini yoga) een grotere verbetering te vertonen in stemming, stressniveaus en obsessief-compulsieve stoornis. Bovendien bleven die verbeteringen meetbaar aan het eind van het onderzoek, vijftien maanden later11.
In een meta-analyse van zeven onderzoeken bleken de deelnemers dankzij mindfulness-meditatie beter te slapen, meestal doordat ze minder last hadden van bezorgdheid en angst12. Ook geleide visualisatie bleek een effectieve methode om stress te verminderen.

Deze is getest bij 176 personen die allen voorafgaand aan de trial geleide visualisaties hadden gedaan. De onderzoekers ontdekten dat het effect het grootst was bij diegenen die er het best in getraind waren13. Uit een ander onderzoek naar geleide visualisatie, dit keer met 148 deelnemers, kwam een soortgelijke conclusie naar voren. Ook hier bleek het effect het grootst bij diegenen die meer ervaring hadden met de techniek en er beter in waren14.

Aanraking en massage

Aanraking is een eenvoudige en effectieve manier om stress te verminderen. Mensen die in hun jeugd veel door hun ouders zijn geknuffeld, blijken als volwassene beter met stress te kunnen omgaan15. Dat kan te maken hebben met het hormoon oxytocine dat erbij vrijkomt. Dit is een nonapeptide (eiwitketen met negen aminozuren) dat zowel het stressniveau als de bloeddruk en de cortisolspiegel kan verlagen. Wanneer we worden aangeraakt, komt er meer oxytocine vrij (zie het kader). Dat gebeurt ook bij positieve vooruitzichten, en door een gevoel van warmte en empathie tegenover anderen16.

In een onderzoek waarin 54 mensen in de leeftijd van zestig jaar en ouder zowel massagetherapie als geleide ontspanning testten, kwam massagetherapie als het meest effectief uit de bus. De deelnemers kregen ofwel massage (inclusief Zweedse, neuromusculaire en myofasciale (triggerpoint) massage) ofwel geleide ontspanningstherapie met visualisatietechnieken en spierontspanningsoefeningen. Ze kregen gedurende vier weken tweemaal per week vijftig minuten de massage of de therapie. Aan het eind van de trial rapporteerde de massagegroep significante verbeteringen in angstniveau, depressie, levenslust en algemene gezondheid ten opzichte van de ontspanningsgroep17.

Gentle touch-massage is ook effectief gebleken bij een onderzoek met 147 deelnemers met ‘psychologische problemen’. Na vier behandelingen rapporteerden de meesten dat stress, angst en depressie waren afgenomen18. In Nederland is de zogeheten Tactiel Stimulering een techniek die het meest lijkt op deze gentle touch-massage. Een andere techniek is HeartTouch, waarin deelnemers leren hoe ze zich bewust kunnen worden van hun gedachten en gevoelens, waarna ze de stress die dat oplevert door aanraking kunnen verminderen.

Daarvan is de effectiviteit getest op 58 verpleegkundigen die ten minste een maand HeartTouch hadden beoefend. Hun resultaten werden vergeleken met die van een groep van 40 verpleegkundigen die de techniek niet toepasten. Aan het eind van de onderzoeksperiode rapporteerde de HeartTouch-groep significante verbeteringen in stress, het gevoel het leven aan te kunnen en spiritueel welzijn19. Zelfs een eenvoudige rugmassage van een kwartier, eenmaal per week, kan stress verminderen. Bij een onderzoek waarvoor zestig verpleegkundigen voor die behandeling waren geworven, bleek na vijf weken dat hun stress was afgenomen20.

Verder kan het even effectief zijn om uzelf te masseren als het door iemand anders te laten doen. Bij een onderzoek werd bij 46 vrouwen het effect gemeten van voetreflexzonemassage die ze bij zichzelf uitvoerden. Na zes weken van zelfmassage rapporteerden de onderzoekers een ‘statistisch significante’ afname van depressie, gevoelens van stress en een daling van de systolische bloeddruk21.

Ook een therapie waarin massage werd gecombineerd met muziek en aromatherapie bleek stress te verminderen. Deze combinatie kregen verpleegkundigen van de spoedeisende hulp, die meldden dat ze – met name in de wintermaanden – veel angstgevoelens hadden22.

Beweging en yoga

Inspannende lichaamsbeweging kan voor iemand met stress ontspannend werken en deze kan de bloeddruk doen dalen bij mensen met verhoogde bloeddruk. Bij een groep van dertig deelnemers die ofwel normale ofwel hoge bloeddruk hadden, bleek de bloeddruk af te nemen. Na één sessie op een hometrainer voelden ze zich al meer ontspannen23.

Tai chi, de beheerste oosterse bewegingstechniek, vermindert stress eveneens zeer effectief, zo blijkt uit objectieve maatstaven als bloeddruk, polssnelheid en hoeveelheid cortisol in het speeksel. Bij alle 21 beginnelingen die pas achttien weken tai chi hadden beoefend, bleken deze objectieve maatstaven te verbeteren, evenals de subjectievere maten voor algemene gezondheid en psychologisch welzijn24.

De effectiviteit van yoga in het verminderen van stress wordt door meer trials ondersteund dan welke andere vorm van inspanning dan ook. Net als bij geleide visualisatie is het effect het grootst wanneer iemand goed geoefend is. Bij een onderzoek werd de hersenactiviteit bijgehouden van acht ervaren yogabeoefenaars. Daarbij bleek dat in hun hersenen na een yogasessie van een uur meer gamma-aminoboterzuur (GABA) aanwezig was, een neurotransmitter die ontspanning en slaap bevordert.

Aangezien de GABA-concentratie bij depressie en angst vaak laag is, bevelen de onderzoekers yoga aan als een effectieve manier om die aandoeningen te behandelen25. Yoga kan zelfs al na zeer korte tijd een heilzaam effect hebben. Bij een onderzoek met patiënten met angststoornissen bleek dat ze al na tien dagen dagelijkse yoga-oefeningen er voordeel van ondervonden26. Zelfs kankerpatiënten die mentaal onder hun behandeling lijden, kunnen gebaat zijn bij yoga.

Van 68 patiënten met borstkanker die angstig en gedeprimeerd waren door hun chemo- en radiotherapie, praktiseerde de helft yoga terwijl de andere helft fungeerde als referentiegroep. Niet alleen rapporteerden diegenen in de yogagroep verbeteringen op het vlak van hun angst en depressie, maar ook was hun DNA minder beschadigd na de radiotherapie vergeleken met de vrouwen in de referentiegroep27.

Spiritualiteit en religie

Een gevoel van verbondenheid en zingeving is een goed tegengif tegen stress, zo hebben onderzoekers herhaaldelijk ontdekt bij onderzoek met mensen die lid zijn van een religieuze of sociale groep. Mensen met een sterke religieuze overtuiging zijn beter toegerust om de gevolgen van een beroerte het hoofd te bieden.

Die conclusie kwam naar voren uit een onderzoek waarin 132 patiënten na een beroerte gevolgd werden. Deze groep was willekeurig gekozen en ze werden allemaal behandeld in het ziekenhuis om te revalideren. Diegenen met een religieuze of spirituele opvatting, hadden minder angst en depressie dan diegenen die agnostisch of atheïst waren28.

Een soortgelijk beeld kwam naar voren bij een onderzoek onder oorlogsveteranen uit Kroatië. Diegenen met sterke religieuze overtuigingen liepen een veel minder groot risico van zelfmoord en hadden minder chronische posttraumatische stress dan diegenen die geen religieuze opvatting hadden29. Mensen die regelmatig naar de kerk gaan en vaak bidden, zijn zelfs bijna nooit gedeprimeerd of overspannen, zelfs in de lagere inkomensklassen niet.

Dat waren de bevindingen van een onderzoek waarin het psychologische profiel van 230 oudere autochtone Amerikanen en Latino immigranten in Amerika werden bekeken30. Zelfs mensen die geen lid waren van een kerk maar toch religieuze of spirituele opvattingen hadden, genoten een betere mentale balans. Bij een onderzoek werden twee strategieën getest onder 165 patiënten met stemmingsstoornissen.

Gedurende acht weken kregen zij ofwel spirituele oefeningen via een cursus voor thuisstudie, een meditatieprogramma voor stressreductie, of niets (referentiegroep). Aan het eind van het onderzoek hadden de deelnemers in de spirituele groep significant lagere scores (-43,1 procent) op een stemmingsschaal dan in de meditatiegroep (-22,6 procent), die echter nog steeds hun score twee keer zo effectief verlaagd hadden als de personen in de referentiegroep (-10,3). Dit positieve effect hield bovendien ten minste vier weken aan na het einde van het onderzoek31.

Stress kan ook verminderd worden door oprechte vergeving en empathie. Bij een onderzoek waarin 99 proefpersonen met psychologische problemen een ‘emotionele training’ van een jaar volgden, met een referentiegroep van 47 andere proefpersonen, waren depressie en stress bij de trainingsgroep meer afgenomen, terwijl positieve zaken zoals gevoel van controle, empathie, emotionele intelligentie, vergevingsgezindheid en spirituele ervaringen waren gegroeid32.

Overige technieken

Naast de hiervoor genoemde technieken zijn er nog meer manieren om stress te verminderen. Hierna volgt een opsomming.

• Muziektherapie. Door naar muziek te luisteren wordt u meer ontspannen en vermindert u stress, maar het blijkt wel uit te maken naar welke muziek u luistert. Eine kleine Nachtmusik van Mozart bleek effectiever dan zogeheten new age-muziek. Bij een onderzoek waarin 63 studenten ofwel naar Mozart luisterden ofwel naar new age-achtergrondmuziek, of vrijetijdsmagazines lazen – gedurende 28 minuten op drie achtereenvolgende dagen – rapporteerden de Mozartluisteraars een grotere mate van vredigheid en een kleinere mate van negatieve emoties dan de andere twee groepen33. Klassieke muziek bleek ook het best te werken in een ander onderzoek met 56 universiteitsstudenten die een moeilijk tentamen hadden gemaakt en daarna naar muziek van hun eigen keuze mochten luisteren of in een stille omgeving moesten gaan zitten. Ook hier bleken diegenen die klassieke muziek kozen zich meer te ontspannen dan diegenen die naar heavy metal luisterden of in de stilte hadden gezeten34.

• Huisdierbezit. Het bezit van een huisdier kan ontspannend zijn. Het bezit van een huisdier kan ontspannend zijn. Volgens Amerikaanse onderzoekers aan de State Uniiversity of New York is tien miniuten knuffelen met je favoriete dier effectiever tegen stress dan erover praten. Volgens de onderzoekers zijn dieren zulke goede partners , omdat ze je nemen zoals je bent. 35.
• Acupunctuur. Elektroacupunctuur bij 5 Hz en bij 100 Hz kunnen mentale stress verminderen, zo bleek bij een onderzoek waarin 25 vrijwilligers direct nadat ze mentaal inspannende wiskundige opgaven hadden gemaakt, werden getest36.

• Biofeedback. Bij een onderzoek waarin acht weken lang twee maal per week spierontspanningsoefeningen met biofeedback werden gegeven aan 36 vrouwen, bleek dit niet de ervaren stress te verminderen maar wel de fysiologische symptomen van stress zoals polssnelheid, bloeddruk en spierontspanning37.

Supplementen en kruiden

Ook supplementen en kruiden kunnen helpen stress te verminderen, al lijken ze alleen een secundaire rol te spelen. Ze scheppen voorwaarden zodat andere behandelingen effect hebben.
De kruiden Ginkgo biloba en Panax ginseng kunnen de biochemische respons op acute en chronische stress keren. Bij ratten (dus niet per se ook bij mensen) bleek Ginkgo beter bij acute stress, terwijl ginseng beter was bij chronische stress38. Een gestandaardiseerd extract van het blad van Ginkgo kan ook stress verlichten39. Bij een onderzoek met muizen bleek ginseng de stoffen in het lichaam te doen afnemen die algemeen gezien worden als tekenen van stress40.
Antioxidanten, zoals de vitaminen A, C en E en de polyfenol componenten van verschillende soorten bessen als aardbeien en bosbessen, kunnen helpen tegen de leeftijdgerelateerde lichamelijke en mentale effecten van stress, althans volgens een review van onderzoeken met knaagdieren41.

Een kwestie van levensstijl

Terecht zien we stress als een ziekte van het moderne leven. Maar hoewel de meeste mensen denken dat het aan onze hectische levensstijl ligt, zou het in werkelijkheid wel eens meer te maken kunnen hebben met het gevoel van isolatie dat we ervaren nu het kerngezin steeds meer losstaat van de gemeenschap. De basisgevoelens die een rol spelen bij stress, zijn gevoelens van hulpeloosheid en eenzaamheid. Daarom is het niet zo verbazend dat aanraking of massagetherapieën, of deelname aan een spirituele of sociale groep deze negatieve gevoelens kunnen verminderen. Met meditatie kunnen we die emoties tot rust brengen die de stresshormonen in het lichaam anders tot gevaarlijke hoogte zouden opvoeren met het risico van hartaandoeningen en kanker.

Stress hangt inderdaad samen met onze jachtige manier van leven. Wanneer we stress ervaren, is de uitdaging vooral een beslissing te nemen over de manier waarop wij willen leven. Daarnaast is het belangrijk manieren te zoeken waarop we op de dagelijkse gebeurtenissen kunnen reageren zonder in de modus te schieten van vluchten of agressief in de aanval gaan.

Bronnen:

1 Clin Exp Immunol, 1995; 99: 251-255
2 Clin Exp Rheumatol, 1992 ; 10 : 25-30
3 Eur Heart J, 2008; 29: 640-648; online: doi:10.1093/eurheartj/ehm584
4 J Altern Complement Med, 2004; 10: 133-143
5 Psychosom Med, 1994; 56: 216-224
6 N Engl J Med, 1998; 338: 171-178
7 J Altern Complement Med, 2008; 27 maart, e-pub voorafgaand aan druk
8 Arthritis Rheum, 2007; 57: 77-85
9 J Anxiety Disord, 2007, 22 juli, e-pub voorafgaand aan druk
10 Am J Cardiol, 2005; 95: 1060-1064
11 CNS Spectr, 1999; 4: 34-47
12 Explore (NY), 2007; 3: 585-591
13 BMC Complement Altern Med, 2005; 5: 21
14 Altern Ther Health Med, 2006; 12: 60-66
15 Science, 1997; 277: 1859-1861
16 Z Psychosom Med Psychother, 2005; 51: 57-80
17 Complement Ther Med, 2007; 15: 157-163
18 Evidence-based Compl Alt Med, 2007; 4: 115-123
19 J Holist Nurs, 2006; 24: 164-175
20 Aust J Adv Nurs, 2006; 23: 28-33
21 Taehan Kanho Hakhoe Chi, 2006; 36: 179-188
22 J Clin Nurs, 2007; 16: 1695-1703
23 Clin J Sport Med, 2006; 16: 341-347
24 Med Sci Monit, 2007; 13: CR488-497
25 J Altern Complement Med, 2007; 13: 419-426
26 Indian J Physiol Pharmacol, 2006 ; 50 : 41-47
27 Integr Cancer Ther, 2007; 6: 242-250
28 Stroke, 2007; 38: 993-997
29 J Nerv Ment Dis, 2008; 196: 79-83
30 Health Soc Work, 2008; 33: 9-21
31 Altern Ther Health Med, 2006; 12: 26-35
32 Explore [NY], 2006; 2: 498-508
33 J Music Ther, 2004; 41: 215-224
34 Appl Psychophysiol Biofeedback, 2007; 32: 163-168
35 J Holist Nurs, 2006; 24: 51-57
36 Auton Neurosci, 2005; 118: 93-101
37 Taehan Kanho Hakhoe Chi, 2004; 34: 213-224
38 J Pharmacol Sci, 2003; 93: 458-464
39 J Food Sci, 2008; 73: R14-19
40 Pharmacol Res, 2006; 54: 46-9
41 J Agric Food Chem, 2008; 56: 636-641


 Hebt u stress?

Hoe weet u nu of u chronisch gestrest bent? Hierna staan de belangrijkste symptomen opgesomd. Hoewel het best mogelijk is dat iemand een aantal van die symptomen heeft zonder chronisch gedeprimeerd te zijn, is de kans groot dat u chronisch gestrest bent als u de meeste van onderstaande symptomen hebt:
• vlagen van prikkelbaarheid of woede
• apathie of depressie
• constant angstgevoel
• irrationeel gedrag
• verlies van eetlust
• troosteten
• concentratieproblemen
• verlies van libido
• meer roken, drinken of andere middelen gebruiken
• overmatige vermoeidheid
• huidproblemen zoals eczeem
• zeurende en stekende pijn door gespannen spieren
• meer pijn van artritis of andere aandoeningen
• hartkloppingen
• gevoel van ziekte
• maagklachten
• uitblijvende menstruatie.


Houdt een dagboek bij

Een effectieve manier om met stress om te gaan is een stress-dagboek bij te houden. Op deze manier wordt u zich meer bewust van het gehele proces. Verdeel een stuk papier in vier kolommen en geef ze deze koppen:
1. de aanleiding/oorzaak van de stress;
2. wat u voelde, zowel fysiek als emotioneel;
3. wat uw gedrag was als reactie;
4. wat u deed om ermee om te gaan of u beter te voelen.

Na een paar dagen zult u patronen of thema’s herkennen in de dingen die stress opleveren (uw stressoren) en de manier waarop u daarmee omgaat.
Een ander soort dagboek dat een andere kijk kan opleveren op de manier waarop u op gebeurtenissen reageert, is een dankbaarheidsdagboek. Zoals de naam al doet vermoeden is dat een manier om dankbaarheid te uiten voor de mensen en gebeurtenissen in uw dagelijkse leven. In tegenstelling tot het stressdagboek is er geen vast voor stramien nodig. Het kan gewoon een dagelijks verhaal zijn waarin u de dingen beschrijft in uw leven die u dankbaar stemmen. Dat kan van alles zijn, van eenvoudig het ontwaken ’s ochtends, en een baan of een gezin (ook als dat tevens een bron van stress is), of het feit dat u een leuk huis hebt of in een leuke buurt woont.
Het belangrijkste is dat u blijft schrijven, minimaal een aantal keren per week, en dat u er niet mee stopt. Na een tijdje wordt u zich misschien bewust van minder voor de hand liggende dingen om dankbaar voor te zijn, zoals het genot van een warme kop koffie

Wilt u dit artikel lezen?

Als abonnee kunt u dit artikel gratis lezen door in te loggen op uw account. Nog geen abonnee? Sluit nu een abonnement af.

Andere artikelen van Medisch Dossier

Gastcolumn: Emoties kun je als voedsel verteren

De invloed van klanken op je lichaam

Van ziekte en zorg naar gezond gedrag

Het celgeheugen

Fundamenteel ‘waterbewijs’ homeopathie

Marktwerking en zorg?

Veel politici spreken zich uit over marktwerking in de zorg. Volgens sommigen helpt concurrentie om kosten te beteugelen. Volgens anderen leidt het juist tot meer kosten en minder kwaliteit. De uitspraken van voor- en tegenstanders zijn niet altijd onderbouwd. Ten...

Gastcolumn: Emoties kun je als voedsel verteren

Er is de afgelopen jaren een gestage toename te zien van het aantal mensen dat psychische aandoeningen ontwikkelt.1 Dat is zorgelijk, maar eigenlijk ook relatief eenvoudig te veranderen. De kern van het probleem is dat veel mensen hun emoties niet adequaat kunnen...

De borsten

Zacht, rond, fier, stevig, klein, hangend, veranderd of zelfs afwezig na een operatie… Borsten zijn er in vele prachtige soorten en maten. Ze bestaan uit vetweefsel, bindweefsel, ligamenten én borstklieren; elke borst is gevuld met zo’n vijftien tot twintig lobben die...

Holistische hulp bij een kinderwens

Zwanger worden, het lijkt zo vanzelfsprekend. Toch heeft 1 op de 5 stellen vruchtbaarheidsproblemen - en dat worden er steeds meer. In haar praktijk begeleidt Ingrid Schoonveld vrouwen met een onvervulde kinderwens. Schoonveld werkte al jaren in de communicatiesector...

Beter naar je gevoel (leren) luisteren deel 2

In het eerste deel van dit tweeluik las je waarom het een uitdaging kan zijn om naar je gevoel te luisteren. In dit tweede deel gaan we in op het maken van gezonde voedingskeuzen, door een situatie te creëren waarin je op je gevoel kunt leren vertrouwen. Belangrijke...

Medisch Dossier avatar

Over de auteur

Lees meer artikelen van Medisch Dossier