Een van de beste manieren om uw lichaam schoon te maken, een chronische ziekte de baas te worden en meteen een paar kilo’s kwijt te raken, is een poosje vasten. Cate Montana zocht het uit

Krijgt u uw broek niet meer dicht? Mijdt u de spiegel? Last van een opgeblazen gevoel of vermoeidheid? Tijd om in actie te komen!
Dat u zich zo voelt, betekent niet automatisch dat u enorm bent aangekomen. Eén kilo extra kan al klachten veroorzaken. Het is winter geweest en het voorjaar begint. U wilt uw zomerkleren weer aan kunnen, en die extra kilo, in combinatie met het vele binnenzitten, maakt dat u zich allesbehalve fit voelt.
Het is hoog tijd om uw stofwisseling (en uw stemming) een duwtje in de goede richting te geven. Maar vasten? Is dat niet een beetje extreem?
Dagenlang niets eten en alleen water drinken om uitdroging te voorkomen, is iets wat mensen meestal alleen uit religieuze overwegingen doen. Of als laatste redmiddel bij een ernstige ziekte. Watervasten is inderdaad per definitie extreem. Toch wordt het soms aanbevolen voor mensen met bepaalde aandoeningen.
Uit onderzoek blijkt dat watervasten een proces op gang brengt dat we ‘autofagie’ noemen: het lichaam breekt oude of gebrekkige cellen af. Mensen met kanker, neurodegeneratieve aandoeningen (bijvoorbeeld parkinson of alzheimer) en bacteriële infecties kunnen daar baat bij hebben.1 Watervasten blijkt de autofagie te stimuleren, de veroudering van de hersenen te verminderen en het risico op alzheimer te verkleinen.2
Bij patiënten met hypertensie (te hoge bloeddruk) bleek watervasten onder medisch toezicht de bloeddruk te verlagen.3 Ook daalden hun cholesterol- en triglyceridenwaarden significant. Dat zijn twee soorten vet waarvan gedacht wordt dat ze bijdragen aan hart- en vaatziekten.4
Bij muizen bleek kortdurend (48 uur) vasten de gezonde cellen wel en de kankercellen niet te beschermen tegen hoge doses chemotherapie. En mensen die chemotherapie kregen, hadden als ze vastten minder last van bijwerkingen in het maag-darmkanaal, vermoeidheid en zwakte.5
Omdat een gemiddeld persoon ongeveer 3 kilo kan afvallen tijdens 72 uur watervasten, denken veel mensen dat het een lekker snelle afslankmethode is. Op het eerste gezicht lijkt dat inderdaad de ideale manier om uw gewichtsproblemen aan te pakken en de overtollige kilo’s kwijt te raken, voordat de zomer begint. Maar helaas is het niet zo eenvoudig als het lijkt.
Voor beginners is vasten moeilijk. Mensen die gewend zijn dagelijks drie stevige maaltijden en ook nog een paar tussendoortjes en café lattes te nuttigen, hebben veel wilskracht nodig om te vasten. Bovendien slaagt slechts zo’n 5 procent van de mensen die met een crashdieet (wat watervasten beslist is) afvallen, erin om daarna op gewicht te blijven.
U mag zonder begeleiding nooit langer dan 72 uur watervasten, en als u gezondheidsproblemen hebt helemaal niet. Het zorgt namelijk voor een groot vochtverlies in uw lichaam: vandaar dat de resultaten zo indrukwekkend zijn. Maar watervasten zorgt niet altijd voor vetverbranding. Sterker nog, u kunt bij watervasten zelfs (mager) spierweefsel verliezen.
Bovendien kunnen zich ernstige bijwerkingen voordoen. Bijvoorbeeld bij iemand met diabetes: als u niet eet maar wel insuline of andere diabetesmedicatie gebruikt, kan uw bloedsuiker sterk dalen, met het risico op een hypoglykemie (een te lage bloedsuiker) of erger. Omdat u bij watervasten ook snel natrium en kalium verliest, stijgt de kans op orthostatische hypotensie: een lage bloeddruk als u gaat staan. U kunt dan flauwvallen. En een ernstig kaliumtekort kan hartritmestoornissen verzoorzaken.6
Het goede nieuws? Watervasten is niet de enige manier om te vasten.

Intermitterend vasten

Op dit moment is intermitterend vasten verreweg de populairste methode. Het werkt precies zoals het klinkt: u wisselt periodes waarin u wel eet af met periodes waarin u niet eet.
Bij een dieet reguleert en beperkt u wat u eet, schrapt u bepaalde voedingsmiddelen en houdt u uw calorie-inname nauwkeurig bij. Maar intermitterend vasten is wat anders: het is een manier om uw gewicht in de hand te houden en uw gezondheid te verbeteren. Dat doet u door uw eetpatroon te veranderen. Het gaat niet zozeer om wat, maar om wanneer u eet.
Intermitterend vasten heet ook wel periodieke onthouding van voedsel. De bekendste vorm is de 16:8-methode, populair geworden onder de naam Leangains (letterlijk: het verhogen van de hoeveelheid ‘mager’ vlees, dus spiermassa). Bij deze methode eet u tijdens 8 uur van de dag, en de rest van de dag (16 uur) vast u aaneengesloten.
Die verhouding kan variëren, maar als u helemaal gezond bent, kunt u intermitterend vasten zolang u maar wilt, van een week tot levenslang.
Sonia Wisinger is gediplomeerd gezondheids- en vastencoach in Londen en beveelt intermitterend vasten als leefstijl aan. ‘Elke zondag plan ik welke dagen ik als vastendag ga gebruiken en mijn avondeten oversla, en op welke dagen ik normaal eet,’ vertelt ze.
Een van de eerste onderzoeken naar intermitterend vasten werd gedaan bij sporters. Ze bleken weliswaar niet significant veel af te vallen, maar het vetgehalte daalde wel bij degenen die de 16:8-methode gebruikten. In de controlegroep, die zijn normale eetpatroon aanhield (ontbijt om ongeveer 8 uur, lunch om 12 uur en avondeten rond 19 uur), gebeurde dat niet.
Bij de groep die vastte, daalden ook de bloedwaarden testosteron, IGF-1 (insulin-like growth factor: een hormoon met een moleculestructuur die op insuline lijkt), insuline, glucose, triglyceriden en pro-inflammatoire cytokinen (die wijzen op ontsteking in het lichaam).7
De 16:8-methode wordt soms ook gebruikt door mensen die graag hun ontbijt overslaan. Maar volgens deskundigen is uw ontbijt overslaan ongeveer de slechtste manier om te vasten. Uw avondeten overslaan is een veel betere keuze.
‘Door onze manier van leven is ons avondeten de hoofdmaaltijd van de dag,’ zegt Wisinger. ‘Maar ’s avonds eten voegt niets toe als het gaat om een gezonde huid, je taille, je goed voelen, een goede nachtrust, je ontspannen voelen of tijd en aandacht besteden aan je gezin.’
Wisinger, die haar opleiding deed in een vastenkliniek in Oostenrijk, zegt dat intermitterend vasten al sinds de jaren 90 van de vorige eeuw populair is onder mensen die veroudering willen tegengaan. ‘Toen noemden we het dinner cancelling,’ lacht ze. ‘Al mijn cliënten zijn er dol op.
‘Als je het avondeten overslaat, word je ’s morgens vaak wakker zodra de zon opkomt en je hebt ’s avonds eerder zin om naar bed te gaan. Je slaapt dieper en in de avond houd je tijd over om voor je gezin te zorgen, aandacht aan je kinderen te geven en de maaltijden voor de volgende dag te bereiden.’

Het mechanisme achter intermitterend vasten is eenvoudig. De koolhydraten die we eten, worden in onze darmen door enzymen afgebroken. Dan komen ze in de bloedbaan terecht als suikers die de lichaamscellen van energie voorzien. Als ons lichaam niet al die suiker nodig heeft om de cellen te voeden, slaat het de overtollige suiker met behulp van insuline op als vet.
Zolang we tussen de maaltijden door niet snoepen, daalt het insulinegehalte in ons bloed en kunnen onze vetcellen de opgeslagen suiker afgeven om in onze energiebehoefte te voorzien. Het hele idee van intermitterend vasten is om de insulinewaarden in het lichaam ver genoeg en lang genoeg te laten dalen om ons vet te verbranden.
Variaties op de 16:8-methode zijn verhoudingen van 14:10 of 12:12. Sommige mensen met een langzame stofwisseling merken dat ze hun periode van eten moeten beperken tot 6 uur, of zelfs 5 of 4 uur (respectievelijk 18:6, 19:5 of 20:4). Voor de periode van vasten is minder dan 12 uur waarschijnlijk onvoldoende om het proces van vetverbranding op gang te brengen.
Een andere manier van intermitterend vasten is het 5:2-dieet, dat vanaf 2012 aan populariteit heeft gewonnen. Bij dit dieet beperkt u op twee (niet aaneengesloten) dagen van de week uw calorie-inname tot 500 calorieën per dag. De rest van de week eet u gewone, gezonde voeding met maximaal ongeveer 2000 calorieën per dag voor vrouwen en 2500 calorieën voor mannen.
Een extreme variant op het 5:2-dieet is als u twee (niet aaneengesloten) dagen in de week helemaal niet eet, dus 24 uur lang niet. Op de andere vijf dagen blijft u gewoon gezond eten. Dit leidt tot een sneller gewichtsverlies.
Er is jarenlang onderzoek gedaan naar intermitterend en periodiek vasten bij ratten en muizen. Pas recentelijk ook bij mensen. Intermitterend vasten bleek oxidatieve schade en ontsteking te verminderen, meer energie te geven en de bescherming van cellen te verhogen. Bij mensen lijkt het te helpen tegen obesitas, hypertensie (te hoge bloeddruk), astma en reuma.8
Bij dieren bleek intermitterend of periodiek vasten te helpen tegen kanker, diabetes, hartziekte en neurodegeneratie. Verder bleek deze manier van vasten net zo effectief als medicijnen, bij het verminderen van epileptische insulten en hersenschade door insulten.9
Ook stimuleert intermitterend vasten de regeneratie (nieuwvorming) van cellen10 en gaat het cognitieve achteruitgang door veroudering tegen.11

De methode Buchinger/Lützner en het alkalinedieet
In de afgelopen jaren is vasten in de beleving van de meeste mensen, vooral in de Engelstalige wereld, gereduceerd tot een manier om af te vallen.
Maar er zijn veel redenen om te willen vasten, zegt Wisinger. Haar belangrijkste rol als coach is om te bepalen welk type vasten iemand moet volgen en hoelang. Ze baseert zich daarbij op iemands huidige conditie, en of hij/zij een bepaalde ziekte heeft of alleen maar graag wil afvallen.
Voor mensen die rouwen of onlangs een verlies te verwerken hebben gehad (of dat nu van een baan, een huisdier of een partner is), voor mensen met een burn-out en mensen met problemen thuis of op het werk, raadt ze de vastenmethode van Buchinger en Lützer aan.
Die methode werd in de eerste helft van de 20e eeuw bedacht door de Duitse arts Buchinger. Een tweede Duitse arts, Helmut Lützer, heeft de methode verder ontwikkeld. Deze diepgaande vastenmethode duurt gemiddeld 5-10 dagen, zodat u echt de gelegenheid hebt ‘van de wereld los te komen’. Voor bepaalde aandoeningen kan het zelfs nodig zijn 21 dagen te vasten.
Bij de methode Buchinger/Lützner gebruikt u geen vast voedsel. Uw calorie-inname is afkomstig van groentebouillon, fruitsappen, bepaalde soorten kruidenthee en 1 stuk fruit in de ochtend, en is maximaal 200-300 calorieën per dag.
Voor mensen met chronische pijn of zieke mensen die geen baat hebben bij de conventionele geneeskunde, raadt Wisinger het alkalisch dieet aan. Daarbij eet u alleen alkalineproducerende voedingsmiddelen, zoals groenten, fruit, noten en zaden.
Bij deze vastenmethode beperkt u uw dagelijkse calorie-inname tot ongeveer 900 calorieën, en dat doet u gemiddeld 5-10 dagen. Maar afhankelijk van uw gezondheid kan het ook langer duren. Alle dierlijke eiwitten, zuivel en andere zuurvormende voedingsmiddelen (zoals koffie, zwarte thee en alcohol) schrapt u van het menu.
Wisinger beveelt deze methode aan voor mensen met huidproblemen, maag-darmaandoeningen, allergieën, auto-immuunziekten of chronische ontstekingsziekten. De methode verlaagt namelijk de hoeveelheid CRP (C-reactieve proteïne) in het lichaam. CRP wordt in de lever geproduceerd tijdens een acute ontsteking of infectie.
‘Een van de belangrijkste aspecten van effectief vasten is dat mensen stoppen met calorieën tellen, leren niet te snoepen en meer belang hechten aan vaste eettijden,’ zegt Wisinger.

Het vasten nabootsende dieet

Een van de nieuwste benaderingen van vasten is het vasten nabootsende dieet of fasting mimicking diet (FMD). Het kent dezelfde principes als gewoon vasten, maar het is in twee opzichten anders: ten eerste stopt u niet een bepaalde periode helemaal met eten, maar vijf dagen in de maand eet u minder. Dat is het tweede verschil: u mag dan slechts een zeer beperkt aantal calorieën per dag eten, dus u moet hierbij wél calorieën tellen.
Het dieet is ontworpen om uw lichaam te laten geloven dat het in die periode van vijf dagen helemaal geen voedsel krijgt. Maar u eet wel, vandaar het woord mimicking: nabootsen. Het FMD kunt u elke maand doen, tot in het oneindige. Maar doe het wel onder begeleiding van een diëtist of deskundige die de methode kent.
Op dag 1 van het dieet geldt een hoeveelheid van 1100 calorieën. Op de andere vier dagen is de calorie-inname beperkt tot 800 caloriën per dag. Maar het gaat bij dit dieet niet alleen om de hoeveelheid voeding. Het gaat heel erg om wat u eet. De verhouding tussen eiwitten, gezonde vetten en koolhydraten luistert heel nauw (zie kader).
‘Het lichaam wordt altijd gevoed,’ zegt Valter Longo, biogerontoloog, celbioloog en bedenker van het FMD. ‘Soms wordt het gevoed van buitenaf (externe voedingsbronnen) en soms van binnenuit (autofagie, als het lichaam tijdens het vasten op zichzelf teert).
‘Onze hersenen hebben voortdurend voeding nodig, en die hersenen ‘denken’ dat het lichaam ook voortdurend voedsel nodig heeft omdat we anders heel snel doodgaan. Het is de kunst om de hersenen om de tuin te leiden en ze niet te laten weten waar het voedsel vandaan komt. Het lichaam moet de voedingsbron herkennen als een interne, niet als externe.’
Longo wijst erop dat het mooie van vasten en FMD is dat het de manier nabootst waarop we miljoenen jaren hebben gegeten. Pas in de laatste honderd jaar hebben moderne landbouwmethoden ervoor gezorgd dat de meeste mensen altijd voedsel tot hun beschikking hebben.
‘Denk eens aan vijfduizend jaar geleden,’ zegt hij. ‘Toen moesten mensen het soms een maand zonder voedsel stellen. Je had de zomer gehad, waarin er volop fruit, noten en misschien wat vis en andere dierlijke eiwitten waren. En dan ineens begon het te sneeuwen, en anderhalve maand lang had je helemaal niets te eten.’
Bij vasten gebeurt hetzelfde. Dan moet uw lichaam voor zijn onderhoud allerlei organen aanspreken. De longen, de spieren en de lever krimpen allemaal. Longo: ‘Het lichaam eet zichzelf op totdat u het weer gaat voeden. Dan wordt alles weer opgebouwd. Dat opnieuw opbouwen is een proces dat heel erg lijkt op het proces voor uw geboorte. Dat is de kracht van vasten en van dit dieet. We hebben het vermogen om organen op een supergecoördineerde manier te vernieuwen, die lijkt op die van een embryo.’
Onderzoek bij muizen laat zien dat het FMD risicofactoren voor veroudering, diabetes, hart- en vaatziekten en kanker vermindert. Het verlaagt de bloedglucosespiegels en de seruminsulinewaarden, het heeft
invloed op het vetweefsel en de hoeveelheid buikvet, en leidt tot een lager lichaamsgewicht.
Het FMD blijkt zelfs het ontstaan van tumoren te vertragen, leeftijdsgerelateerd botverlies te verminderen en nieuwe botvorming op gang te brengen.12

Een goede planning

Of u nu wilt vasten vanwege uw gezondheid, om af te vallen of om meer grip te krijgen op uw eetgewoonten, het is belangrijk om het goed in te plannen.
Als u een vastendieet wilt inplannen, moet u zich realiseren dat het langer duurt dan u denkt. Wisinger zegt dat veel mensen bij haar komen met het idee dat een 5- of 10-daagse vastenperiode slechts 5 of 10 dagen duurt. Ze zijn heel verbaasd als ze horen dat het dieet 15-30 dagen duurt of, afhankelijk van hun gezondheid, nog langer.
Zowel Longo als Wisinger zijn onverbiddelijk: vanwege uw veiligheid en gezondheid moet u alleen vasten onder de supervisie van iemand die klinisch is opgeleid en deskundig is op het gebied van vasten.
Ook benadrukken ze dat het essentieel is om het lichaam goed voor te bereiden op een periode van vasten. Zo moet u ongezonde voedingsmiddelen, zoals suiker, gluten, bewerkte voedingsmiddelen, alcohol en cafeïne, langzaam afbouwen. Dan voelt u zich goed als u met vasten begint en hoeft uw lichaam niet plotseling af te kicken.
Als algemene regel geldt: hoe ongezonder uw voeding, hoe langzamer en voorzichtiger u zich op het vasten moet voorbereiden. En hoe langer de periode die u wilt vasten, hoe langer uw voorbereidingstijd moet zijn.
Nog belangrijker dan de voorbereiding is de manier waarop u het vasten weer afbouwt. ‘Als u na het FMD de verkeerde dingen eet, kunt u in het ziekenhuis belanden,’ zegt Wisinger. ‘Het proces van weer gaan eten is gecompliceerd, en er is veel ervaring voor nodig om dat goed te doen.’ Hetzelfde geldt voor stoppen met watervasten en elke andere soort vasten die langer dan 24 uur duurt.
Wisinger: ‘Volgens mij was het George Bernard Shaw die heeft gezegd: “Elke gek kan vasten, maar alleen de wijze weet hoe hij het vasten kan breken.” En dat is maar al te waar.’

Voordelen van vasten

Sonia Wisinger, gediplomeerd gezondheids- en vastencoach, zegt dat vasten veel profijt biedt, zoals:
Voor uw gezondheid
• Vasten activeert de beschermingsmechanismen van uw lichaam
• Vasten reinigt uw lichaam
• Vasten geeft de spijsverteringsorganen een rustpauze
• Vasten helpt chronische en acute ziekten te voorkomen
• U valt af
• Vasten draagt bij aan een gezonde BMI (body mass index)
Voor uw welbevinden
• U voelt zich energieker en vitaler
• Uw serotoninewaarden stijgen, waardoor u beter slaapt
• Vasten ontspant lichaam en geest
Voor een mooi uiterlijk
• Vasten helpt voortijdige veroudering te voorkomen
• Vasten helpt tegen rode ogen en laat uw ogen weer stralen
• Uw haren en nagels worden gezonder
Voor uw leefstijl
• Vasten verhoogt de innerlijke kracht en aandacht
• Vasten bevordert betere eetgewoonten
• Door te vasten leert u uw impulsen om te eten beter te beheersen
• Vasten geeft u weer uw vermogen terug om matig en verstandig te eten

Het FMD en langlevendieet

Om de beste resultaten te bereiken, raadt Valter Longo aan om het 5-daagse vasten nabootsende dieet (FMD) te combineren met wat hij het ‘langlevendieet’ noemt. Vijf dagen per maand volgt u het FMD-plan. Daarna volgt u het langlevendieet.

Het vasten nabootsende (Fasting Mimicking)-dieet

Dag 1: Gebruik op de eerste dag maximaal 1100 calorieën. Eet maaltijden met veel plantaardig voedsel (bij voorkeur biologisch) dat voor 34 procent bestaat uit koolhydraten, voor 10 procent uit eiwitten en 56 procent uit vetten (noten en olijven bevatten gezonde vetten). Gebruik geen cafeïne, koffie en groene en zwarte thee. Vervang dit door kruidenthee. Schrap alcohol.
Dag 2-5: Op de andere vier dagen is de calorie-inname beperkt tot 800 calorieën per dag. Blijf een dieet gebruiken dat rijk is aan plantaardige en volwaardige (niet-bewerkte) voeding, met de nadruk op noten en olijven. U mag ook plantaardige soepen en bouillon gebruiken, net als kruidenthee. Gebruik geen cafeïne, koffie, groene en zwarte thee. Vervang dit door kruidenthee. Schrap alcohol. De globale aanbeveling voor macronutriënten op dag 2-5 is 47 procent koolhydraten, 9 procent eiwitten en 44 procent vetten.

Doorgaan met het langlevendieet

Days 6–31: Eet vooral plantaardig, plus een beetje vis, maar beperk de hoeveelheid vis tot 2-3 porties per week. Kies vis, schaal- en schelpdieren die veel omega 3- en omega 6-vetzuren en B-vitaminen bevatten (zoals zalm, ansjovis, sardines, kabeljauw, zeebrasem, forel, mosselen en garnalen).
Mensen onder de 65 moeten niet te veel eiwitten gebruiken: 0,68 tot 0,79 gram per kilo lichaamsgewicht per dag. Dat betekent 40-47 gram voor iemand die 60 kilo weegt, of 60-70 gram voor iemand die 90 kilo weegt.
Bent u ouder dan 65, dan mag u iets meer eiwitten gebruiken, en u kunt wat vaker vis, eieren, wit vlees en producten van geiten en schapen eten. Zo behoudt u uw spierweefsel. Kies bonen, kikkererwten, groene erwten en andere peulvruchten als belangrijkste eiwitbron.
Gebruik zo min mogelijk verzadigde vetten afkomstig van dierlijke en plantaardige bronnen (vlees, kaas) en suiker, en gebruik zoveel mogelijk gezonde vetten en meervoudige (of complexe) koolhydraten. Eet volkoren granen en heel veel groenten met royale hoeveelheden olijfolie (3 eetlepels per dag) en noten (ongeveer 30 gram per dag).
Als u te zwaar bent of de neiging hebt snel aan te komen, gebruik dan twee maaltijden per dag (ontbijt en daarnaast lunch of avondeten). Verder kunt u twee tussendoortjes nemen met weinig suiker (maximaal 5 gram), die elk niet meer dan 100 calorieën bevatten.
Hebt u een gezond gewicht of valt u makkelijk af, of bent u ouder dan 65 en hebt u een normaal gewicht? Gebruik dan drie maaltijden per dag en één suikerarm tussendoortje van maximaal 100 calorieën.
Eet alleen gedurende een periode van 12 uur, idealiter tussen 7 uur ’s morgens en 7 uur ’s avonds. In de drie tot vier uur voordat u naar bed gaat eet u niets.
Aan het eind van deze periode van een maand kunt u ofwel stoppen met het langlevendieet of ermee doorgaan. Het is per slot van rekening een langlevendieet, ontworpen voor een optimale gezondheid, een optimaal welbevinden en een lange levensduur. En wie wil dat niet? U kunt er ook voor kiezen het FMD zo nu en dan of eens per maand te volgen.

Voedingsmiddelen die u moet beperken of schrappen: alcohol, cafeïne, suiker, bewerkte voedingsmiddelen.

Waarschuwing: hoewel de eerste studies erop wijzen dat het FMD mensen met diabetes kan helpen, waarschuwt Longo dat er eerst meer onderzoek moet worden gedaan. Als u diabetes hebt, ga dan GEEN vasten nabootsend dieet volgen of iets wat daarop lijkt, zelfs niet onder begeleiding van een arts.

Wie niet?

Vasten is niet voor iedereen geschikt. Er zijn zelfs zeer specifieke aandoeningen en situaties die het onwenselijk maken om te vasten.
Begin NIET aan een vastendieet als u:
• nog geen 20 bent;
• ouder bent dan 65 en nooit eerder regelmatig hebt gevast;
• zwanger bent of borstvoeding geeft;
• nierdialyse krijgt;
• ernstig ziek bent geweest of onlangs geopereerd bent. Laat uw lichaam eerst genezen en weer op krachten komen.
Als u aan een van de volgende aandoeningen lijdt, mag u ook NIET vasten:
• diabetes type 1
• een te snel werkende schildklier (hypothyreoïdie)
• verstoorde lever- of nierfunctie
• hartziekte
• kanker
• ontsteking van meer dan één gewricht (polyartritis)
• maag- of darmzweren
• verslaving aan drugs of alcohol
• een eetstoornis als anorexia, boulimia of eetbuien (binge eating disorder of BED)
• depressie
• emotionele instabiliteit.
Als u bepaalde medicijnen slikt en wilt vasten, ga dan naar een vastenkliniek en vast onder het toezicht van een goed opgeleide deskundige, diëtist of arts.

Literatuur
1. Nature, 2008; 451: 1069–75
2. Autophagy, 2010; 6: 702–10
3. J Altern Complement Med, 2002; 8: 643–50
4. Nutr Metab Cardiovasc Dis, 2013; 23: 1050–7
5. Aging (Albany NY), 2009; 1: 988–1007
6. Am J Med, 1986; 80: 13–22
7. J Transl Med, 2016; 14: 290
8. Cell Metab, 2014; 19: 181–92]
9. Ann Neurol, 1999; 45: 8–15
10. Ageing Res Rev, 2017; 39: 46–58
11. Neurobiol Dis, 2007; 26: 212–20
12. Cell Metab, 2015; 22: 86–99; Cell, 2017; 168: 775–88.e12

Bronnen:
Sonia Wisinger, Wisinger Fasting, Nutrition & Wellbeing: www.wisinger.co.uk
Valter Longo Foundation: www.valterlongo.com