We weten dat alcohol en drugs verslavend zijn, maar minder bekend is de verslavende werking van medicijnen, zoals pijnstillers en kalmeringsmiddelen. Verslaving aan slaap-en kalmeringsmiddelen komt het meeste voor.

Van deze zogeheten benzodiazepinen (of benzo’s) zijn wel meer dan twintig verschillende soorten te verkrijgen. Alle werken op dezelfde manier: ze remmen de activiteit in de hersenen en zorgen voor een sterk versuffend en kalmerend effect. En dat kan verslavend zijn.

Ongeveer een miljoen Nederlanders gebruikt deze medicijnen, waarvan 70 procent dagelijks en langdurig. Bij dagelijks gebruik van langer dan twee weken kan al verslaving optreden. En bij stoppen kunnen onthoudingsklachten zoals angst, slapeloosheid of depressie voorkomen. Gebruikers kunnen er ook aan wennen; ze hebben dan steeds meer van het middel nodig om hetzelfde effect te bereiken.

Misbruik en afhankelijkheid

Benzo’s zijn de meest voorgeschreven medicijnen in Nederland. Het gebruik onder vrouwen is ongeveer twee keer zo hoog als onder mannen. Ouderen boven de 65 jaar zijn hierbij duidelijk oververtegenwoordigd. Slaap- en kalmeringsmiddelen kunnen uitkomst bieden bij de behandeling van angst- en slaapstoornissen, maar kunnen dus leiden tot misbruik en afhankelijkheid. En geschat wordt dat dit bij 2 tot 10 procent van de gebruikers het geval is.

Ongepast gebruik kan al beginnen zodra de (huis)arts een benzo voorschrijft. De officiële richtlijn is dat deze medicijnen voor kortdurend gebruik (twee tot vier weken) worden voorgeschreven, maar de praktijk wijst anders uit. Langdurig gebruik ontstaat veelal omdat de patiënt de medicatie vaak kan blijven gebruiken zonder nieuw voorschrift. Geestelijke verslaving komt minder vaak voor dan lichamelijke verslaving. Het zijn dus met name de fysieke effecten (bijvoorbeeld beter slapen) die ervoor zorgen dat de gebruiker verslaafd raakt. Om het risico op misbruik en afhankelijkheid te verkleinen, heeft de overheid in 2009 besloten om benzo’s alleen nog onder bepaalde voorwaarden te vergoeden, bijvoorbeeld bij psychiatrische problemen of epilepsie.

Effecten, bijwerkingen en ontwenningsverschijnselen

De belangrijkste effecten van benzo’s zijn kalmering, versuffing, beter slapen, angstremming, spierverslapping en terugdringing van spiertrekkingen bij epilepsie. De middelen verschillen onderling in werking. Het eerste benzo-middel verscheen in 1960 op de markt. Enkele jaren later kwamen de eerste meldingen binnen van afhankelijkheid. Pas in de jaren tachtig van de vorige eeuw werd dit wetenschappelijk bevestigd. Veelvoorkomende ontwenningsverschijnselen zijn slapeloosheid, angstgevoelens, onrust, verhoogde spierspanning, concentratiestoornissen en overgevoeligheid voor licht en geluid.

Indien deze ontwenningsverschijnselen niet worden herkend, bestaat het gevaar dat men weer start met het medicijn. Zo kan er een vicieuze cirkel ontstaan. Ontwenningsverschijnselen kunnen al optreden na het staken na zes weken gebruik, en de ernst is afhankelijk van onder meer de dosering en de snelheid van de afbouw. Kortwerkende middelen veroorzaken sneller ernstigere ontwenningsverschijnselen.

Gebruikers van benzo’s hebben meer kans op verkeersongevallen Dit risico is het hoogst in de eerste week van het gebruik. Ook is er een groter risico op vallen, vooral bij ouderen vanwege het spierverslappende effect.

Verstandig stoppen met gebruik

Alhoewel zeldzaam, kunnen epileptische aanvallen een ontwenningsverschijnsel zijn. Een geleidelijke afbouw van benzo’s is daarom verstandig om de kans op ontwenningsverschijnselen te verkleinen. Een optimaal afbouwschema is helaas niet bekend en de arts zal samen met de patiënt de beste manier moeten kiezen. Diverse factoren zijn bepalend, zoals de tijdsduur van het gebruik, de dosering en de omstandigheden van de patiënt. Een gemotiveerde patiënt en een goede patiënt-artsrelatie helpt het proces.

In onze praktijk zien we dat de meeste winst te behalen is wanneer de patiënt eerst overstapt op een benzo die langer werkt, zoals diazepam. Heel belangrijk is dan sterkte regelmaat rondom het moment van inname. Diazepam heeft als voordeel dat het in drie verschillende sterkten (2, 5, 10 mg) bestaat, waardoor het eenvoudiger is om langzaam af te bouwen. Het is essentieel dat de patiënt dan alleen nog de diazepam gebruikt en stopt met andere benzo’s. In onze praktijk hebben we goede resultaten gezien bij diverse patiënten die op deze manier hebben afgebouwd. Ook zien we dat supplementen het afbouwproces kunnen verbeteren. In onze praktijk hebben we diverse patiënten kunnen helpen met het afbouwen door middel van ondersteuning met supplementen zoals GABA en melatonine en in sommige gevallen 5-hydroxytryptofaan (5HTP).

Voorkomen is beter dan genezen

Het voorkomen van een verslaving aan medicijnen is uiteraard altijd beter dan genezen. Wees u ervan bewust dat slaap-en kalmeringsmiddelen verslavend kunnen werken en dat een kortdurend gebruik in de praktijk vaak wordt overschreden. Probeer samen met uw behandelend arts goede oplossingen te vinden voor uw slaap- of angststoornis, waarbij u ook kunt kijken naar natuurlijke en veilige alternatieven.

Han Siem (56) is apotheker en werkzaam bij onder andere deVitamineapotheek.nl. Hij is specialist op het gebied van interactie controle tussen het gebruik van reguliere geneesmiddelen en voedingssupplementen, een vakgebied waar nog weinig mee gedaan wordt in de huidige praktijk en geneeskunde. Han Siem is pionier op dit gebied en probeert een brug te slaan tussen beide werelden om een optimaal en veilig geneesmiddelgebruik te waarborgen in combinatie met voedingssuppletie.